Barashada afka, dhaqanka iyo sooyaalkiisu waxa ay mar walba ii ahaayeen, haddana ii yihiin, waxa ugu horreeya ee aan mar walba ku faano ama jeclahay. Aniga oo arrintaasi maanka ku haya ayaan

 

 

maqlay in casharro afka ah uu Bare sare Cabdiraxmaan Guri Barwaaqo ka bixinaaayo xarunta dhaqanka ee Hargeysa. Qormadan oo aan si dul ka xaadis ah idinku soo gudbin doono, waxa ay daaran tahay in aan idinla wadaago aqoontii iyo waayo-aragnimadii aan muddadaasi koobneyd ka bartay macallinkayga.

Macallinku waxa uu fasalka nagu baray waxa uu yahay af. Isaga oo macnaynaya wuxuu yidhi, "Afku waa baaq codeed oo xambaarsan farriin laysku af garto”. Mar kale isaga oo macallinku dhinac kale naga dareensiinaaya aqoontaasi waxa uu na baray in afku u kala baxo hadal iyo hunnuu-hunnu. Macallinku isaga oo dib noo xasuusinaya higgaadda afka ayuu yidhi,

 

 

F.G: Firginku waa shibbane

 

 

"Xarfaha af Soomaaligu waxa ay ka kooban yihiin 32 xaraf. Waxaanay iskugu jiraan 10 shaqal (Shan gaaggaaban iyo Shan dhaadheer) iyo 22 shibbane oo u Firginku (‘) ku jiro.Waxaanan ogaaday in xarafka u dambeeya ereyada lo’, ri’, go’, iwm. la yidhaa firgin ee aan la odhan ‘Hamse’ sida ay dad badani u haystaan, isla markaana uu yahay shibbane ee aanu shaqal ahayn. Waxyaabaha kale, ee layaabka leh, ee aan ka bawsadey macallinka, waxa ugu mug iyo miisaan weynaa waxa uu yahay ‘alan’.

 

 

 

Waa markii iigu horreysey ee aan aqoon fiican u yeesho alan waxa uu galo ama gudo. Barahu isaga oo arrintaasi faaqidaaya waxa uu na weydiiyey weydiinta ah:"Horta Alan waa maxay?” Waxaanu noo sheegay in  Alan yahay  shibbane iyo shaqal israacay. Tusaale ahaan: Fa, Na, Ma, Wa, Ya, iwm."(Barwaaqo 2015). Isaga oo barahu  si fudud ama sharraxaad dheeri ah naga siinaya waxa uu noogu darey intaasi "Waxa sidoo kale dhici kara in uu shaqalku ka hor maro shibbanaha. Tusaale ahaan: il , ul, ur, uf,  iwm. Sidoo kale shaqalku si gooni ahna wuu isu taagi karaa kolka uu maanso ku jiro ama erey ugu horreeyo. Tusaale ahaan: A/di/ga, I/ya/da, I/yo, iwm.”  (Barwaaqo 2015).

Waxyaabihii kale ee wacnaa ee aan muddadasi barta

 

 

 

y waxa kale oo ka mid ahaa qodobka iyo sida uu afka u bilo ama ugu xidhmo. Markanna isaga oo barahu arrintaasi si farshaxannimo leh noogu dhigaaya waxa uu yidhi, "Qodobku: Waa alan gadaal ka raaca magacyada oo tilmaama aqoonnin sida: Inan/inan –ka/-ta. Guud ahaan af Soomaaliguna wuxu leeyahay laba qodob oo kala ah: ‘-ka’ iyo ‘-ta’. Ka hore oo raaca magacyada lab iyo ka dambe oo raaca kuwa dheddig."(Barwaaqo 2015).

 

 

 

Waxa kale oo aannu barannay in xarafka ‘-k’ ee qodobka ‘-ka’  isu rogo ‘-g’ kolka ay magacyadu ku dhammaadaan xarfaha kala ah aa, u, i, g, y ama w. Tusaale ahaandhurwaa = dhurwaaga, hu = huga, fadhi = fadhiga, ruug = ruugga, erey = ereyga iyo Faraw = farawga. Marka ay magacyada qaar ku dhammaadaan shaqallada ‘e’ ama ‘o’ xarafka ‘-k’ waxa uu noqdaa ‘-h’. Tusaale ahaan bare = baraha’, kabo = kabaha, iwm.  Haddii ay magacyadu ku dhammaadaan xarafaha kala ah c, x, h, q, ama kh, ‘k’-du way abraartaa oo waxana soo hadha ‘-a’ oo keliya. Tusaale ahaan sac = saca, sallax = sallaxa, maraq = maraqa, rah = raha, iyo tookh = tookha.

 

 

 

Sidaa si la mid ah buu xarafka ‘-t’ ee qodobka ‘-ta’ isugu rogaa ‘-d’ kolka uu raaco magacyada kelida ah ee ku dhammaada xarfaha kala ah x, y, d, c, h, ama firgin (‘). Tusaale ahaan, lax = laxda, dawaarrey – dawaarreyda, bad = badda, duluc = dulucda, bah = bahda, iyo lo’ = lo’da. Weedhsan.com.

 

 

Ugu dambayntii waxa aannu barannay in xarafka ‘t’ ee qodobka ‘-ta’ uu isna isu rogo ‘sh’ kolka uu raaco magacyada dheddig ee ku dhammaada xarafka ‘l’. Tusaale ahaan, calool = caloosha, ul = usha, il = isha, iwm.

 

 

Haddii aynu intaas kaga nimaadno qaybihii Hunnuu-hunuuda aynu u nimaadno qaybaha uu u kala baxo hadalku. Macallinku halkan si farshaxannimo ka muuqato ayuu noogu sharraxay waxaannu yidhi "Hadal wuxuu u qaybsamaa Hal iyo Hawraar. Hal waa: Magac, Magac-u-yaal,  Fal, Fal-kaab, Tilmaame, Meeleeye, Xidhiidhiye, iwm. Intaas ayaa la isku yidhaa Hal. Hawraarna wuxu barahu ku sheegay inay u kala baxdoTix iyo Tiraab. Tixdu waa wixii jiib iyo jaan leh. Waxaanay u kala baxaan bado kala duwan oo kala miisaan ah sida gabay, geeraar, buraanbur, baarcadde, jiifto, iwm. Tiraabtuna  waxay iyana u kala baxdaa buu yidhi Murti iyo Weedh. Murti waa: Maahmaah, Odhaah, Hal-hays iyo Hal-xidhaale. Weedhuna waxay u kala baxdaa: Weedh dhan, Weedh dhiman, Weedh surqan iyo Weedh sadan.” (Barwaaqo 2015).

Intaas haddii aynu kaga nimaadno afka iyo qaybihiisa bal aynu u yar kacno qaabkii magac bixinta Soomaalida ama hababkii ay Soomaalidu u adeegsan jireen magac-bixinta marka uu ilmo yar ku soo biiro reerka oo iyaduna ka mid ahaa casharradii wacnaa ee uu barahu noo dhigay muddadii koobneyd ee aan ardeyda u ahayn. Isaga oo arrintaasi si cilmiyeysan u dhigaaya waxa uu na barey inay Soomaalidu Laba hab magacyada ula bixi jireen. Kuwaas oo kale ahaa: habka magac Soomaali bixinta iyo habka kitaab furka. Haddaba bal aynu soo qaaddano dhinaca wiilasha iyo magacyada loo bixin jiray. Marka loo  kitaab furo waxa loo bixin jirey magac ka mid ah magacyada Muslinka. Tusaale ahaan waxa loo bixin jirey: Cabdillaahi, Cabdiraxmaan, Cabdirasaaq, Cabdifataax, Cabdiqani, Cabdiwahaab, Cabdilqaadir, Cabdinuur, iwm.” (Barwaaqo 2015)

 

 

 

Isaga oo macallinku sii wada casharkaasi waxa uu ku darey: "Sidoo kale magacyadii Rususha baa ayana wiilasha loo bixin jiray. Tusaale ahaan: Maxamed (oo ah magaca adduunka ugu badan ee wiilasha loo bixiyo), Axmed, Mukhtaar, Ciise, Muuse, Yuusuf, Yacquub, Nuux iwm. Magacyada malaa’igta ayaa iyagana  loogu magac dari jiray wiilasha. Tusaale ahaan: Jibriil iyo Makaahiil. Dhinaca asxaabtii Nebiga (Naxariis iyo Nabad galyo korkiisa ahaatee) iyagana waa loogu magac dari jiray oo waxaa loo bixin jiray: Cali, Cumar, Cismaan, Khaalid, Abubakar iyo Bilaal. Waxayna ka ahayd oo ay muujinayeen jacaylka ay u qabaan diinteenna”. (Barwaaqo 2015).

Intaasi macallinku noogumuu deyn, ee haddana waxa uu na baray inuu jirey qaab kale oo carruurta loogu magac bixin jirey. Isaga oo arrintaasi noo dhigaayana waxa uu macallinku xusey in habka kale ee magac bixintu uu ahaa habka magac Soomaali bixinta.Wiilka dhasha isagoo iin leh (Bar leh ama Buro) waxaa loo bixin jiray Barre (ama Beyle), ama Buraale. Wiilka dhasha isagoo wada gas ah waxaa loo bixin jiray Xaad ama Dhogor ama Gasle. Wiilka kolka uu dhasho la arko inay timihiisu xaydan yihiin oo uu bidaar yeelan doono waxaa loo bixin jiray Xayd.

 

 

 

Xilliyada colaadda waa laysugu magac bixin jirey buu macallinku nagu yidhi.Wiilka dhasha xilli colaadeed waxa loo bixin jiray, Dirir, Colaad, Looyaan ama dagaal.Iyada oo geeddi la yahay ka dhasha waxa loo bixin jiray Geeddi.Geeddi dheer iyada oo lagu jiro ka dhashana waxaa loo bixin jiray Hayaan, Kaynaan ama Qayaad, iwm.

 

 

 

Arrinta xiisaha lahayd ayaa iyaduna ahayd dhinaca magac bixinta haweenka. Isaga oo sii wada waxa uu macallinku yidhi, "Sidoo kale xagga hablaha waxaa loo bixin jiray magacyo ka soo jeeeda islaamka sida; Faadumo, Caasha, Saynab, Khadiija, iyo Xaawa. Dhinaca dhaqanka isaga oo macallinku ka hadlayana waxa uu sheegay in hablaha midabka loogu magac bixin jirey.Tusaale ahaan, inanta   loo arko inay madow noqonayso, waxaa loo bixin jirey magacyada kala ah Hira, Jinow, Yusur, Cadar, iwm.  Inanta loo arko inay  casaan noqonayso  waxaa loo bixin jiray Dhool, Dhuuxo, Cudbi, Tiriig iyo Siraad. Waxa jira siyaabo kale oo hablaha loogu magac bixin jiray. Tusaale ahaan, inanta ay hooyadeed tuurto hinaase dartii oo ay diiddo inay koriso waxa loo bixin jiray Diiddan. Inanta wiilal badan ka daba dhalata waxa iyana loo bixin jirey Milgo. Inanta dhalata iyada oo aanay hooyadeed ammin doora ah wax dhalin, hasayeeshee carruur hore ka horreeyeen, waxa loo bixinjiray Baada. Shaqlan, Qoran, Xaddiyo, Shukri, Hodan, Mihiya, Qamaamsha iyo qaar kaloo badanina waxay ka mid yihiin magacayadii hablaha loo bixin jiray.”(Barwaaqo 2015).

 

 

 

Waxa ay mahad oo dhammi u sugnaatay Alle, RABBIGA ii suurto geliyey inaan muddo laba bilood ah ka mid noqdo arday casharradaas iyo qaar kale oo intan ka badan ku dhiganaysay Xarunta Dhaqanka ee Hargeysa.Ardaydaas oo iskood isku xil-qaantay, dareentayna inay baahiweyn u qabaan barashada aqoonta afka hooyo oo ah mid u baahan barasho mug leh, dedaal badan, baadhitaan iyo wakhti loo huro. Si loo ogaado aqoonta duugga ah ee afkeenna hooyo ee hodanka ah iyo qiimaha uu leeyahayba waxa lagama maarmaan ah in wakhti loo huro oo indho aqooneed lagu eego.Waxaanu innaga mudan yahay inaan ku faanno.

 

 

 

Kuma koobna af Soomaaligu inta aynu ku barannay dugsiyada aan wax ku soo dhigannay, balse waa mid intaas ka ballaadhan, una baahan in aad loo barto, loona dhexgalo. Run ahaantii, waxaan nasiib u yeeshay in aan wax ka barto qof aqoon dheeraad ah u leh baridda afka hooyo, ahna shakhsi af-yaqaan ah, aqoon durugsanna u leh afka hooyo iyo waliba suugaanta ay Soomaalidu ku caano maashay, isla markaana hal-abuur ah. Sidoo kale waa qof hiddaha iyo dhaqanka ummadda Soomaalida yaqaanna.Waxaa kale oo uu bartay cilmiga afafka ee loo yaqaan (Linguistics).  Qofkaasi aan ka hadlayaa waa bare sare Cabdiraxmaan Cabdillaahi Faarax (Guri-barwaaqo). 

Waxa aan  aad ugu mahadnaqaynaa sida kartida iyo hufnaanta leh ee uuna waxba nooga hagran, iyo sidii aqoonta iyo xeesha dheerayd ee uu muddadaas  noo baray aqoontaa naga dhinayd isla markaasna aanu u baahnayn. Sidoo kale waxa uu na baray qoraalka iyo qaybihiisa, ablo-ablaynta afka, miisaanka Suugaanta iyo taariikhda dhaqanka ay hodanka ku tahay guud ahaan ummadda Soomaalidu.

 

Ugu danbayn waxaan jeclaystay inaan idin la wadaago inahaas oo aan ka bowsaday muddadii gaabnayd ee macallinku wakhtigiisa iyo cilmiigiisaba noo huray.  Mahad aan duugoobina waannu u haynaa.

 

 

 

 

Tixraac:

Casharradii iyo qormooyinkii Macallinku noo qeybin jirey.

Farduus Maxamed Axmed ‘Dheere’