Lacag-adeegeed (fee or charge) iyadu ma aha cashuur ee waa lacag yar oo laga qaado muwaadinka marka adeeg loo fuliyo ee uu adeeggi helo, sida biyaha, laydhka, iwm.

Cashuuruhu waxay u qaybsamaan laba: cashuurta toosan iyo cashuurta dadban. Cashuurta toosan waa ta culayska iyo bixinta lacagtuba ay ku dhacayso hal qof. Tusaale ahaan, cashuurta mushaharka, culaysku wuxu ku dhacayaa qofka mushaharka qaata isaga ayaana bixinaya. Dhinaca kale, cashuurta dadbani, waa ta culayska iyo bixinku ay ku kala dhacayso laba qof oo kala duwan. Tusaale ahaan, marka aad koob shaah ah ka cabto hudheeladda waawayn, waxay qiimaha kuugu daraan cashuur loo yaqaan Cashuurta Cadista, taas o uu mulkiilaha hudheelku hadhow isagu siin doono maamulka cashuurta. Sida daradeed, culayskii wuxu ku dhacay muwaadinka, bixintiina waxa bixinaya mulkiilaha hudheelka.

Sida oo kale, cashuurta waxa laga istaaga dhinaca cashuurbixiyaha. Cashuur-bixiyaha ma waxaynu ku cashuurnaa uun dakhliga uu ka helo dalka gudihiisa sida qofka ku nool Somaliland (kan oo kale waxa la yidhaahdaa "Source”) mise waxa la cashuuraya dakhli kasta oo uu muwaadin walba ka helay meel kasta oo uu joogo. Tusaale ahaan, isaga oo reer Somaliland ah ayuu ganacsiyo ku leeyahay Jabuuti. Dakhliga Jabuuti ka soo gala ayaa ay dawladda Somaliland cashuuranaysa maadaama oo uu Somalilander yahay (tan oo kalena waxa la yidhaahdaa "Residence”)

Taariikh ahaan, cashuurtu waxay ahayd mid muddo badan soo jirtay. Waxa la yidhaahda ciddii ugu horreysay ee cashuur qaaddaa waxay ahaayeen Faraaciinta. Saliid uga iman jirtay waddamo kale ayay saari jireen cashuurta. Waxa soo xigtay Boqortooyooyinkii Giriiga. Iyagu waxay cashuurta qaadi jireen uun marka uu dagaal jiro. Boqortooyadii Roomaanka ayaa soo xigtay. Iyaguna waxay soo kordhiyeen Cashuurta Gadista. Muslimiinta marka la eegayo, khaliifkii labaad ee muslimiinta Cumar bin Khaddaab ayaa soo rogay in laga qaado lacag toban meeloodaw meel ah waxyaabaha loo soo dhoofiyo meelaha uu islaamku ka taliyo. Tana waxay ka danbeysay markii alaabaha ay muwaadiniinta muslimiinta ahi u dhoofiyaan wadamada kale la saaray cashuur. Waana halka ay ka timi erayga cashuur. Waaa eray Af-carabi ah o ay micnaheedu tahay toban-meeloodaw meel.

Faa’idooyinka Cashuuruhu ay leeyihiin wey badan yihiin balse laba dhinac ayaynu ka istaagi doonnaa:

1. Dhinaca dawladda: dawladda faa’idada ugu jirtaa waxa weeye in ay helayso dhaqaale ay ku fuliso shaqooyinka tirada badan ee u yaalla dawladda. Sida oo kale dawladuu waxay cashuur adag saaraysaa waxyaabaha dhibaya caafimaadka dadka sida qaadka iyo sigaarka. Tanina wa ilaalinta shacabka.

2. Dhinaca shicibka: shacabku faa’idada ay helayaan waxa weeye in loo fuliyo adeegyadii aasaasiga ahaa ee muhiimka ahaa sida amniga, caafimaadka, waxbarashada, biyaha, laydhka iwm.

Haddaba, haddii aynu u nimaadno Somaliland, cashuurta la iskama waajibiyo uun’e, waxa jira xeerar iyo nidaamyo waajibinaya. Cashuur wal oo la waajibiyana waxa sababtay baahi loo qabo. Qodobka 14 naad ee dastuurka Jamhuuriyadda Somaliland ayay ku xusantahay waajibinta cashuurta.

Marka Cashuurta la waajibinayo, waxa loo maraa 8 tiir oo uu alifay Adam Smith oo ahaa aqoonyahan ku xeel dheer dhinaca dhaqaalaha. Waxayna ka la ahaayeen: 1. Sinnaanshaa 2. Waadixsanaanta 3. Ku habbonaanta 4. Dhaqaalaha 5. Wax-soo-saarnimada 6. Fududanta 7. Kala Duwanaanshiyaha 8. Furfurnaanta. 9. Dabacsanaanta

Haddii aynu ka eegno dhinaca Diinta Islaamka iyo waxa ay ka qabto Cashuurtu, masaladan culimadu aad ayay isugu khilaafeen, waxaanay u kala baxeen laba qaybood:

1. In uu xaaraan yahay 100% waayo diinta islaamku waxay leedahay nidaam Sako ah. kaas ayaa ugu filan dawladdu in ay dhaqaale hesho. Mana ah in dadka lagu waajibiyo wax aan Alle waajibin.

2. In uu Xalaal yahay laakiin waa haddi ay daruuro keensatay sida oo kalena lagu fulinayo baahiyaha dadka. Waxay yidhaahdeen, sakadu iyadu ma noqon karto il-dhaqaale oo ay dawladdu leedahay waayo sakada waxa la siiyaa 8 qolo oo Ilaahay ayaa quraankiisa ku sheegay. Barigii horena, muslimiintu waxay fulin jireen mashaariic waaweyn oo horumarineed. Halka ilaha dakhli laga keeni jiray waxay ahayd waqfiyada, sadaqadaha, qaniimooyinka iyo jisyada ama cashuurta laga qaadi jiray dadka aan muslinka ahayn. Kuwaas aya wax loogu qaban jiray. Markaa maadaama oo aanay dawladdi lahayn il kale oo dakhli, wa in ay cashuur qaaddaa si uu dalku u sii jiro.

Allaa Mahad Leh

Axmed Cali Diiriye

axmadiya@gmail.com

Facebook: Ahmed Ali Diriye

+252633464447