22kii sannadood ee ugu danbeeyey, Soomaaliland waxay halgan ugu jirtey inay Caalamka ka hesho Aqoonsi Caalami ah, lakiinse halgankaas ilaa imika kumay guuleysan

WAA MAXAY DHAB AHAAN DHAABADAHA KU GUDBAN AQOONSIGA SOOMAALILAND?

1. HORDHAC:

22kii sannadood ee ugu danbeeyey, Soomaaliland waxay halgan ugu jirtey inay Caalamka ka hesho Aqoonsi Caalami ah, lakiinse halgankaas ilaa imika kumay guuleysan. Ku darsoo, si ay u gaadho hadafkeeda ah inay ku biirto beesha Caalamka, Soomaliland waxay buuxisay dhamaan shuruudihii sharci ee ay ku hawaysan lahayd inay noqoto qaran taam ah, oo madaxbanaan.

 

Waxa muhiima in la xuso inay jiraan doodo badan oo nuxurkoodu yahey inaan aqoonsigu ahayn wadada keliya ee ay Soomaaliland ku badhaadhi karto. Balse, dulucda qormadan kooban, waxay ku aroortaa lafa-gurka caqabadaha hortaagan aqoonsiga ay Soomaliland baadigoobeyso. Sidoo kale, qormadani waxay diirada saareysaa inay ka jawaabto su’aalahan soo socda ee ku gedemaan qaddiyada aqoonsi-raadiska Soomaliland:

·Ugu horreyn, Somaliland ma buuxisay shuruudihii looga baahnaa si ay u hesho aqoonsi caalami oo ay ku noqon karto dawlad waafaqsan shuruudaha (Montivedio Convention)?

·Waa maxay xaqiiqo ahaan caqabadaha hortaaan aqoonsiga Soomaliland?

·Maxaa xal ah? Waa maxay wadooyinka u furan Somaliland, si ay uga midho-dhaliso gooni-isutaageeda, iyo qarranimadeedii ay dib-u hanatay 18, May, 1991?

 

 

2. SHURUUDAHA LOOGA BAHAN YAHAY QARAN MADAXBANAAN:

Ugu horrayn, Beesha Caalamku waxay leedahay xeerar iyo qawaaniin ka dhaxeysa oo ay isku waafaqsan tahey, isla markaana iskula dhaqanto. Shuurudaha ugu muhiimsan ee sharciga ah ee ay dunnidu heshiis ku tahey inay ku miisaanto dalkasta oo raba inuu noqdo qaran madaxbanaan, waxa loo yaqaan " Motivedie Convention on the rights and duties of states in 1933”. Shuurudahan waxa ka mida ah: a) Dhul cayiman b) Ummad joogta ah c) Dawlad shaqeyneysa d) Awooda uu dal heshiis laba gesood ah u geli karo. Dooda ah inay Soomaaliland shuruudahan buuxisay waa mid soo jireen ahayd 16 sanoo ee ugu danbeeyey, iyado ay ka marag kaceen aqoonyahano, iyo Machado caalami ah , kuwaasoo arrinta ka qoray daraasado caalami ah, oo ay ka mid yihiin: Professor Ian Lewis, State Making in Africa,2010; Professor Iqbal, A Nation Struggle for International Recognition, 2009; Rajgobal, TheCase of Statehood of Somaliland, 1992; Professor Hussein Adam, from Tranny to Anarchy, 2008; John Drysdale, Stoics without Pillows, the Way forward for Somalilands; Mark Bradbury, Becoming Somaliland, 2008; AU, Fact-finding Mission Report, 2005;Dr. Michael Schoiwl, the Non-recognition of Defacto States: the Case of Somaliland, 2004; Prof. Geon Geldenhuys, Contested States in World Politics, 2009.

Sida ay tibaaxayaan maragaa iyo markhaatigaa aan tirrada lahayn ee kor ku xusan ee cilmiyeed iyo waliba kuwo kale oo badan oo siyaasiya oo ay siyaasiyiin caalami ahi ugu garaabeen qaddiyada Somaliland, waxaa xusid mudan in garawshiyaha laga bixiyey qaddiyada Somaliland ay ka siman yihiin inay Somaliland buuxisey aqoonsigii sharci ee caalamiga ahaa, balse sababta aan wali loo aqoonsani tahay arrin siyaasadeed.

 

Prof. Shaw oo ka mid ah aqoonyahanada dunnida ugu caansan arrimaha qaanuunka caalamiga ah, ayaa sharxaya in arrintan, isla markaana tibaaxay in "Dunnidan maanta aqoonsiga caalamiga ahi ku xidhan yahay arrimo siyaasadeed oo ka gadisan arrimaha sharci ee heshiisyada caalamiga ahi dhigayaan—kuwaasoo inta badan culayska la saaro.

3. CAQABADAHA ILAA HADDA HORTAAGAN ICTIRAAFKA SOMALILAND:

Daraasad kooban oo ilaa hadda socota oo aan ku derisnay in ka badan 60 qoraal-cilmiyeed( oo isugu jira, Buugaag, Maqaalo- cilmiyeed, war-muteedyo, iyo Aragtiyo sharciyadeed, iwm.), waxaanu ku ogaannay in caqabadaha ugu waa weyn ee hortaagan in Soomaaliland hesho Aqoonsi caalami ah ay u qaybsan yihiin laba qaybood:

Qaybta hore waxay la xidhiidhaa Goldaloolooyin Guddaha Somaliland ka imanaya, halka qaybtana kalena ay ku saabsan tahay caqabado xaga dibbada ka imanaya:

a) Goldaloolooyinka Guddaha:

Dadka aadka ugu kuurgala una falanqeeya qaddiyada Soomaaliland, waxay badankoodu isku waafaqsan yihiin in galdaloolyinka ugu muhiimsan ee ka jira guddaha Soomaaliland ay yihiin sidatan:

1. Qorshe Istiraatijadeed iyo Siyaasadeedoo jiheeya Siyaasada Arrimaha Dibbeda oo aan ilaa hadda si cilmieyeysan, habaysan oo laga fakirey loo darsin loogana reebin qoraal cad oo caqli gal ah; arrintaasi waxay ahayd mid soo jiitamaysay muddadii 22ka sannadood ahayd ee ay Somaliland gooni-isu-taageeda xoojineysay.

2. Khilaafka siyaasadeed ee ka jira gobolka Sool oo aan ilaa imika si balaadhan oo qoto-dheer loo dersin loona xallin.

b) Caqabaddaha Dibbedda:

Caqabadaha dibbeda ee hortaagan in Soomaaliland hesho aqoonsi caalami ah waxay ka imanayaan dhinacyo kala duwan oo ay ugu horreyso Soomaaliya oo ah dalkii ay Soomaaliland hore midnimadu u dhexmartay, marka taas xigtana, caqabaduhu waxay ka imanayaan, sidoo kale, dhinacyadan soo socda; Waddamada Safka hore ee IGAD, Ururka Midawga Afrika, Wadamadda Carrabta, Wadamada Safka hore ee reer Galbeedka iyo Qaramada Midoobay.Bal aynu qodob-qodob u dul-istaagno:

1.Waddanka Jahawareerku habsaday ee Soomaaliya: ka dib markii ay dawladdii dhexe ee Soomaaliya ay meesha ka baxday gabi ahaanba, waxaa lumay nidaamkii maamul ee dawliga ahaa, sidoo kalena waxaa dhulka la sinmey oo baab’ay awoodii xukuumiga ahayd ee igmanayd. Sidaas daraadeed, 20-kii sannadood ee u dambeeyey waxaa adkayd inay Somaliland hesho dawlad dhexe oo sharciyad ku fadhida isla markaana haysata kalsoonidii shacabka Soomaaliya oo awood u leh inay gasho wada-hadal iyo gorgortan lagaga xaajoon karo gooni-isu-taagga Somaliland. Maqnaanshaha dawlad shaqeyneysa oo Soomaaliya leedahay waxay fogaysay suurto-galnimada ah inay Somaliland fursad u hesho aloosidda wada-hadal macno iyo miisaan leh oo ay kula dooddi karto dhinac kale oo Soomaaliya metelaya wixii ka horreyey wadahaladdii xukumadan wakhtigan ee Soomaaliland la bilawday Soomaaliya. Ilaa imika aqoonyahano badan ayaa aaminsan inaanay Soomaaliya weli haysan dawlad miisaan leh oo ka turjumi karta shacabkeeda. Sidaa daraadeed, Soomaaliya waa caqabada ugu weyn ee hortaagan ictiraafka Soomaaliland

2.Waddamada Safka Hore ee IGAD: Urur-goboleedka IGAD ayaa ahaa dhaabad hor taaggan kana soo horjeeda aqoonsiga Somaliland. Waddamada ururkan xubnaha ka ah ayaa leh dano taban oo aan ogolayn aqoonsiga Somaliland. Sidaas daraadeed, waddamada IGAD xubnaha ka ah ayaa addeegsada siyaasado silan-sugan ah iyo dabaal-joogteyn diblomaasiyadeed marka ay timaado qaddiyadda aqoon-raadiska Somaliland. Tusaale ahaan, Jamhuuriyadda Djibouti iyo Jamhuuriyadda Federaalka ah ee Ethiopia waxay ka mid yihiin waddamada Somaliland xuduuda tooska ah la leh isla markaana saameynta ku leh siyaasadaha Geeska Africa iyo arrimaha urur-goboleedka IGADba.

·Djibouti:sida ay aqoonyahano badani aaminsan yihiin kuna caddeeyeen daraasado iyo qoraalo-cilmiyeed oo ay hore u sameeyeen: "dalka Djibouti ma ogola aqoonsiga Somaliland, sababo dhaqaale awgood”, sidaa waxaa ku dooday aqoonyahan reer Ingiriis ah oo la yidhaa John Drysdale. Doodaha noocan oo kale ahi waxay ku sababaynayaan diidmada Djibouti eek u wajahan aqoonsiga Somaliland inuu jiro tartan ka dhaxeeya labada marso ama dekedood ee Djibouti iyo Somaliland.

·Waddanka Ehtiopia:siyaasiyiinta Ethiopia waxay cod dheer marar badan ku sheegeen inay ogol yihiin aqoonsiga iyo qaranimada Somaliland. Waxay intaas ku daraan inaan Ethiopia noqon Karin waddanka u horeeya ee aqoonsada Somaliland, iyagoo cuskanaya sababo la xidhiidha siyaasadda iyo arrimaha gudaha ee Ethiopia iyo sooyaalka taariikheed ee soo maray labadii dal ee Ethiopia iyo Soomaaliya.

3.Urur-weynaha Midawga Afrika:Ururkan oo ah gabood ay ku bahoobeen waddamada Afrikaanka ahi ayaa had iyo gooraale qaddiyada aqoonsiga Somaliland kusoo riixa dhinaca waddamada urur-goboleedka IGAD oo ay ku sheegaan kuwo uga faro dhuudhuuban qaddiyada Somaliland isla markaana muddan in loo daba-fadhiisto arrimaha Somaliland iyo guud ahaan Soomaalidaba.In kasta oo ay mudan tahay in la xuso in Midawga Afrikaanku guddi xaqiiqo raadis ah usoo direy Somaliland 2005-tii. Natiijooyinkii warbixintaas oo ahaa kuwo garwaaqsaday dooda Somaliland ayaan illaa hadda si waafi ah loo dabo-galin, loona iib-geyn si ay u xoojiso xujooyinka iyo dooda aqoonsi-raadiska ah ee ay Somaliland la tagto goleyaasha iyo fagaareyaasha caalamiga ah.

4.Ururka Qaramada Midoobay:Ururka UN-ta ayaa isna farsamo ahaan dhaabad ku ah aqoonsiga Somaliland. Arrintan waxaa lagu sababeeyaa olole Somaliland ka dhan ah oo uu bilaabay Butrus Qaali—oo ahaa Xoghayihii Qaramada Midoobay. UN-tu waxay ku doodaa inay khatar tahay in la furfuro lana faro-galiyo xuduudihii Somaaliyadii hore lahaan jirtey. Balse waxaa jira doodo badan oo wayd ka dhiga arrintan. Sababtoo ah Somaliland ma rabto inay dib ugu noqoto nidaam-xuduudeedkii Afrika uu u kala qayday Gumeystihii.

5.Waddamada Ururka Carabka: Waddamada Carabta ayaan siyaasadoodu u xaglinin mab’da gooni-isu-taagga Somaliland. Siyaasad ku kakan damaca Somaliland waxaa inta badan hoggaamiya oo gadh-wadeen ka ah wadamada Sacuudiga iyo Masar oo iyagu dano dhaqaale iyo kuwo siyaasadeed ka leh guud ahaan gayiga Geeska Afrika gaar ahaana dhulka Soomaalida.

6.Waddamada reer galbeedka:Waddamada reer galbeedku waxay inta badan ku doodaan in arrinka aqoonsiga Soomaaliland loo daba fadhiisto Afrika, iyagoo intaas ku dara in arrinta ictiraaf-doonka Soomaaliland ay khusayso Soomaalida, loona baahan yahay inay iyagu xal ka gaadhaan. Waxa kale oo xusid mudan in reer galbeedku si aan xawli ahayn ay uga qayb qaadan jireen mashariic faro badan oo horumarineed. Marar badan ayaa wadamadani ku amaanan Soomaaliland amniga iyo dimuquradiyada, iyagoo dhinaca kalena ka war-wareega inay cod dheer ku sheegaan qaddiyada ictiraaf-doonka Soomaaliland.

Gebo-gebo:

Qoraalkan koobani waxay dulucdiisu ahayd inaan iftiimino caqabada ugu muhiimsan ee hortaagan inay Soomaaliland aqoonsi caalami hesho. Insha allah, qoraalka danbe waxaynu ku eegi doonaa wadooyinka u furan Somaliland, si ay uga midho-dhaliso gooni-isutaageeda, iyo qarranimadeedii ay dib-u hanatay 18, May, 1991.

 

 

Waxa qoray: Maxamed Cabdilaahi Ducaale

Tixraac:

1. Malcom N shaw,(2003),. International law 5^th ed. Cambridge: Cambridge University Press.

2. John Drysdale,(2000) (Stoics Without Pillows- the way forward for Somalilands