Baaritaanka cudurka ayaa waxa uu dowr muhiim ah ka ciyaaraa jawaabta laga bixinaayo coronavirus, taas oo gacan inaga siinaysa inaynu fahanno heerka faafitaanka ee cudurka.

Xarunta Afrika ee ka hortagga iyo kontoroolidda cudurrada, oo xiriirinaysay dedaallada loogaga jawaabayo cudurka ee qaaradda oo dhan, ayaa waxa ay sheegaysaa in farqi wayn uu u dhaxeeyo heerarka baaritaanka ee qaramada kala duwan ee qaaradda.

Marka waa kuwama dalalka guusha ka gaaray baaritaanka, waase kuwee kuwa laga tegay?

Yaa baaritaan badan sameeyay, yaanse wax badan sameyn?

Qaar ka mid ah dalalka ugu baaxadda yar Afrika ayaa waxa ay horumar wayn ka gaareen heerarka baaritaanka iyagoo qaaday wax ka badan dalalka waa weyn ee ay dariska yihiin.

Mauritius iyo Jabuuti, tusaale ahaan, waxa ay heer sare ka gaareen baaritaanka.

Ghana ayaa sidoo kale lagu amaanay heerka baaritaanka, kaas oo xukuumaddu ay sheegtay inuu gacan ka gaysanayo in la xakameeyo faafitaanka fayraska markii xayiraadaha la qaado.

Baaritaanka cudurka Coronavirus ee Afrika

Koonfur Afrika ayaa sidoo kale qaadday talaabooyin adag oo ah istaraatiijiyad lagu baarayo cudurka, waxaana ilaa hadda u suuragashay inay qaado in ka badan 200,000 oo baaritaan. Tiradaasi waxa ay wax badan ka yar tahay baaritaannada ay sameeyeen dalalka Kuuriyada Koonfureed, Talyaaniga iyo Jarmalka.

Sikastaba xaalku ha ahaadee, dalalkaasi ayaa waxa ay wax badan ka horreeyaan dalal badan oo ay ku jiraan UK iyo Mareykanka kuwaas oo ay baaritaannadoodu ay gaabis ahaayeen.

Waxaa jira walaac ah in dalka Nigeria ee ugu dadka badan qaaradda Afrika, uusan sameyn baaritaanno ku filan, walow dowladdu ay ku adkaysanayso inay diiradda saarayso xaaladaha la ogaaday ee cudurka.

 Lahaanshaha sawirka Getty Images

Weriyaha BBCda uga soo warrama waddanka Nigeria Chi Chi Izundu ayaa waxa uu sheegayaa in mas'uuliyiintu ay kordhinayaan baaritaanka.

"Ujeedku waxa uu yahay in maalintiiba la baaro 5,000 oo qof - hasayeeshee lama baaro xitaa 1,000 qof."

Waxaa muhiim ah in la xuso inay jiraan dalal badan oo ku yaal qaaradan kuwaas oo aanan la heli karin xogtooda baaritaanka, sida dalalka Eritrea iyo Aljeeriya.

Qaarkood maba lahan awoodda baaritaanka, halka ay jiraan kuwo sababo jira awgeed aanan xogta ku bixinayn.

Tusaale ahaan, Madaxweynaha Tanzania, Magufuli, ayaa sheegay in xogta oo la shaaciyo ay cabsi abuurayso.

Dalkiisa ayaa waxa uu bixiyaa xog aan israacraacayn, oo mararka qaarkoodna wax ay shaaciyaan uun tirada dadka xanuunkaasi ka bogsootay.

Maxay yihiin caqabadaha ku hor-gudban inaan baaritaan badan la sameyn?

In la helo qalabka baaritaanka ayaa waxa ay noqon kartaa mid adag, maadaama dalalka Afrika aanay iyagu soo saaran qalabkaasi iyo baratanka loogu jiro saadka kooban ee caalamka oo dhan ka dhaxeeya.

John Nkengasong oo ka tirsan Xarunta Afrika ee ka hortagga iyo kontoroolidda cudurrada, ayaa sheegaya in "burburka ku yimid iskaashigii caalamiga ahaa iyo guuldarrada soo wajahday midnimadii caalamka ay Afrika ka riixday suuqa daweynta".

Waxa uu sheegay in dalalka Afrika ay suuragal tahay inay haystaan dhaqaalihii, hasayeeshee "markii 70 dal ay xayiraad ku soo rogaan in qalabka dawooyinka aanan dalka laga saari karin" taas waxa ay adkaysay in la soo iibsado agabka asaasiga ah ee loo baahanyahay.

 Lahaanshaha sawirka Getty Images

Waxaa kale oo jirta caqabad kale oo hortaagan in la kordhiyo baaritaanka, oo ay ka mid tahay tallaabooyinka xayiraadaha lagu xaddidayo dhaqdhaqaaqa, taas oo dadka ku adkayn karta inay tagaan goobaha baaritaanka.

Sikastaba xaalku ha ahaadee, Ngozi Erondu, oo ka tirsan Xarunta Caafimaadka Guud ee Chatham House, ayaa sheegaya in arrinta ugu wayn ay tahay qalabka.

"Waa marka aadan hayn agab iyo aalado kugu filan oo baaritaan," ayuu yiri Dr Erondu.

Xarunta koontoroosha cudurrada ee Nigeria ayaa haatan waxaa hoos yimaada 18 shaybaar oo lagu baari karo cudurka, oo kuu sheegi kara haddii aad cudurka qabtid. Hasayeeshee waxa ay xaruntu dirtay codsi degdeg ah oo ay ku dalbanayso in lagu soo gaarsiiyo qalabka asaasiga ah ee baaritaanka.

Kenya ayaa sidoo kale qirtay inay wajahayso caqabado ah sidii ay ku heli laheyd qalabka baaritaanka, kan gacmaha la marsado iyo kiimikada wax lagu baaraba, sidaas daraadeedna waxaa dhawaan hoos u dhacay tirada dadka cudurka laga baaro.

Mid ka mid barasaabyada deegaannada Kenya ayaa dhawaan sheegay in dalka ay taal 5,000 oo qalabka dadka cudurka looga baaro ah, oo ay rajaynayaan 24,000 oo dheeraad ah.

 Lahaanshaha sawirka Getty Images

Sidoo kale waxaa jira arrimo kale oo bulsho iyo siyaasadba leh oo ay suuragal tahay inay curyaaminayaan baaritaan ballaaran oo la sameeyo.

"Bulshooyinka qaar waxaa dhici karta in qofka la ceebeeyo haddii uu cudurka coronavirus ku dhaco," ayuu yiri Ngonzi Erondu. "Sidoo kale hogaamiyayaasha maxalliga ah ayaa laga yaabaa inay dadka ka hor istaagaan inay isbaaraan waa haddii ay doorasho u taagan yihiin."

Midowga Afrika iyo Xarumaha Afrika ee koontoroolla cudurrada ayaa waxa ay bilaabeen hindise ay diiradda ku saarayaan dabagalka, baaritaanka iyo baadigoobka dadka laga shakiyay inay cudurka qabaan.

Hindisaha ayaa waxaa looga gol-leeyahay in guud ahaan qaaradda muddo afar todobaad ah lagu gaarsiiyo hal milyan oo qalabka wax lagu baaro ah.

Cudurka coronavirus ee xilliga hore ka dilaacay qaaradaha Aasiya iyo Yurub ayaa dalalka Afrika waxa uu siiyay waqti ay kaga baaraan degi karaan qaabka ay uga jawaabi lahaayeen, iyadoo sidoo kale ay gacan siisay khibradda sida ay u maareeyeen cudurrada sida Ebola oo kale.

Hasayeeshee in qalabka cudurka lagu baaro laga soo helo suuq caalami ah oo lagu baratamayo, baaritaannada in lagu sameeyo goobaha looga baahan yahay iyo in la dhiso shaybaaro samballada lagu baaro ayaanay u fududayn dalalka uu dhaqaalahoodu hooseeyo iyo kuwa hannaankooda caafimaad uu liito