Dawladdaha ka jira dalalka Caalamka inbadan oo ka mid ah ayaa isku daya inay fara geliyaan oo ay galaan u yeeshaan Saxaafadda si ay u maamulaan. Wadamada qaar ayay warbaahintu ku hawl gashaa Aqoonsi(ID Card) dawladdu siisay, iyagoo isku dayaya inay xaddidaan soo bandhigida afkaarta ee warbaahinta iyo bulshadaba.

Dalalka qaarkood ayaa iyagu dhiiri galiya Xorriyadda Saxaafadda iyo xuquuqda Ra’yi-dhiibashada ee bulshada si ay u soo bandhigaan sida ay la yihiin Go’aamada iyo dhacdooyinka hadba jira.

Somaliland waxay ka mid tahay wadamada Dhiiri galiya Xuquuqda Ra’iyi-dhiibashada iyo madaxbanaanida Warbaahinta noocyadeeda kala duwan, marka loo Eego Qodobada Dastuuriga ah ee Hoos ku qoran:-

Dastuurka Somaliland-Qodobka 32-aad-farqaddiisa  1-aadwaxa uu leeyahay: Muwaadin kastaa waxa uu xor u yahay in uu ra’iyigiisa ku bandhigo Qoraal,hadal,muuqaal, suugaan ama qaab kale oo xeerka waafaqsan

Farqadda 3-aad ee isla qodobkani waxa uu leeyahay:Saxaafadda iyo warbaahinta kale waxay ka mid yihiin xorriyaadka aasaasiga ah ee ra’iyi-dhiibashada, waxayna leeyihiin madaxbanaanidooda; way reeban tahay talaabo kasta oo lagu cabudhinayo.Haddaba Akhriste haddii aynu ku horrayno Warbaahinta, waxaa baryahan jiray Xadhiga Xarumo warbaahineed iyo Wariyeyaal ka badan kuwii hore u dhici jiray. Waxay dad badan iswaydiinayaan Su’aalo ay ka mid yihiin:-

Maxaa keenay Xadhiga Warbaahinta?, Maxaa sababay Eedaha Musuqmaasuq ee Warbaahintu tabiso laakiin, Maxakamaddaha aanay keenin caddaymo ku filan difaacida Kiiskooda?, Ma jirtaa Warbaahin Qabyaaladdu saamayn ku leedahay?, Warbaahinta badankeedu dhexdhexaad-nimo ma ku sifaysan tahay? Ma jiraan sidoo kale danno gaar ah oo Warbaahinta qaarkeed hagga oo ka leexiya Jidkii warbaahineed?

Haddaba aynu isku dayno Su’aalahan inaynu wax ka Iftiimino sida ay u kala horeeyaan, iyadoo ay suuro gal tahay in dadku aragtiyo kala duwan ka bixiyaan,haddana waxaynu ku kaabi xeerarka iyo Anshaxa Warbaahinta oo iyaga laga baaraan degay.

Maxaa keenay Xadhiga Warbaahinta?

Sida Hay’addaha, Ururada iyo Hanaan kasta oo shaqo u leeyahay Shuruuc Anshax hagaya, ayay Mihnadda Suxufi-nimona u leedahay Xeerar, Anshax iyo Asluub Suuban oo la raaco, kuwaasi oo u qaabaysan inay khaladaadka kaga fogaadaan Wariyeyaasha ama Xarumaha warbaahineed. Mabaadiidaas Anshax waa kuwo Caam ahaan Aduunka looga rumaysan yahay oo Wariyeyaashu qaataan, Saxaafadda Somaliland-na way isticmaashaa Xeerarkaas Anshax

Xeer-hoosaadka Anshaxa Saxaafadda Somaliland(Somaliland press code of conduct), Qodobkiisa 1-aad waxa uu farayaa Suxufiga:- Ixtiraam runta, ilaali xuquuqda aadamaha iyo inaad si sugan ugu waranto dadweynaha, kuwaasi oo ah Mabaadiida ugu muhiimsan Saxaafadda.

Haddaba Mabaadiidaasi ku astaysan In Suxufigu wariyo Runta oo iska ilaaliyo Beenta,dhexdhexaad ahaado oo Eexda ka fogaado, Caddaalad ku dhaqmo oo uu ku dadaalo Sugnaanta waxa uu tabinayo iyo qodobo kale oo uu khaladka kaga badbaadayo, Xarunta iyo wariyaha Hareer mara waa mid ku gefay Xuquuqda dadkii uu warka ka tabinayay ama waa mid khaldamay oo ka leexday Mabaadiida Saxaafadeed ee Aasaasiga ah.

Maxaa sababay Eedaha Musuqmaasuq ee Warbaahintu tabiso laakiin, Maxakamaddaha aanay keenin caddaymo ku filan difaacida Kiiskooda?

Yoolka Saxaafadeed, waxa uu mar walba ku jahaysan yahay soo bandhigida Xaqiiqada jirta. Haddaba wararka la xidhiidha Eedaymo musuqmaasuq waa dambi culus oo Masuulka ama Cidda kale ee ku eedaysan halis ku ah Sumcadooda. Sidaasi darteed warbaahinta waxaa looga fadhiyaa baadhis dheeraad ah iyo Caddaymo ay ku soo bandhigayaan Musuqmaasuqa ama wax isdaba marinta dhacday maadaama ay Warbaahintu tahay Daaha u dhexeeya Dadweynaha iyo Dawladda ee warka u kala gudbiya.

Haddaba marka Masuuliyiinta Eedahaasi taabanayaan is-difaacayaan ee Maxakamadda ka dacweeyaan wariyaha ama Xarunta warbaahineed ee warkaasi gudbisay, haddii Cadaymo iyo Markhaatiyo Eedaha ka difaaca ay ku soo bandhigi waayaan Maxakamadda , faafinta warkaasi ku salaysan Musuq ama eedo kaleba waxay u muuqanaysaa mid been abuur iyo ku tidhi kuteen ah oo xad gudub ku ah Masuulkaasi. Waxaa ku ciqaab mudanaya oo sharciga la marinayaana waa Saxaafadda Baahisay.

 Ma jirtaa Warbaahin Qabyaaladdu saamayn ku leedahay?

 Runtii marka la eego Qiyamka Saxaafaddeed ee Somaliland, Warbaahinta qaarkeed waa kuwo ku milmay Qabyaalada iyo fidinta Qaddiyad reer, waxaa jira warbaahino aad ka dheehan karto Degaanka ay u hadlayso kolka aad Akhrisanaysid sababtoo ah meelahaasi waa meelo wararka la tabinayaa u badan yihiin.

Dhif iyo Naadir maaha inaad Aragto Wariye ama Saxaafad arimaha ay fidinaysaa ku salaysan yihiin Dano beeleed oo wixii ka soo horjeedana duqaynaya. Waxaad arkaysaa  Suxufi/Saxaafad u adeegaysa Siyaasi danno gaar ah wata,Suxufi /Saxaafad caadifadaysan oo aan wararkeedu dheeli tirnayn, Suxufi/Saxaafad Afkaar  mucaarid faafinaysa, Suxufi /Saxaafad beelaysan Danaha reer ilaalinaysa wax khalad ahna haba yaraatee aan ka sheegayn.

Saxaafadda inteeda badani waa dad jecel Horumarinta Saxaafadda laakin waxa jira dad yar oo saxaafadii ku adeegsanyaan dantooda Gaarka ah

Tusaale

Waxaa tusaale kuugu filan Wargeyska HAATUF oo si gaar ah u daba galay Masuuliyiin gaar ah una gudbiyay warar eed ah oo isdaba joog ah. Markii ay hayadaha xuquuq alinsaanku baadheen waxay ogaadeen in yusuf Gaboobe u xajiimeynaayo masuuliyiten dano gaar ah oo uga qabsoomiwayey wasaaradahan iyo madaxtooyada. Baad uu u bartayna ka raadinaya masuuliyeentan uguna balan qaaday hadii ay siin waayaan wuxuu donayo inuu magacooda dhulka jiididoono.

1-    Cali Mareexan iyo Cali warancade oo mashaariciidi diwaan galinta Nairobi saddex millan oo dollar ka soo qaadanaya .

2-    Marawadda kowaas oo yidhi 800,000 oo dollar ayey ka dhacday dowladada oo hedheel ay leedahay ku dhisanaysaa .

3-    Wasiirka Macdanta oo Qaatay 20% saami uu dlaka ku lahaa shidaalka Sharikadaha saliida.

4-    Wasiirka macadanta oo jaxaasatay 20 kun oo dollar oo loogu dhiibay gudigii ictiraaf raadinta ee shefield .

5-    Wasiirka oo ay Qandaraaso ay leedahay Genel Hoos u  Bixinaya .

6-    Wasiirka oo qandaraas 2.5 milion siiyey reerkiisa.

Kuwaasa waa qeyb yar oo ka mid ah saxaafadda Somaliland siday ay reernimada iyo qabayaalada iyo hunguriga u raadisa .

Taasina hadaan laga fogaan inta kale ayay saydhaynaysa oo basal qudhoo xun baa kuwa kale qudhmisa , hadaba maxaa inala gudboon oo aynu kaga dheeran karnaa arrinkaas .

Ma Xukumaddaa Dulqaad-yar?

Xukuumadda Madaxweyne Siilaanyo ayaa badana lagu dhaliila xidhitaanka xarumaha warbaahinta taaso qaar badan iyagoon wax badan xidhneyen cafis Madaxweyne Lagu sii daayo .

Eedaymaha  ayaa badana soo jeediyeen saxaafadu waxa loo geeya Maxakamada kuwaaso dhibinayaasho gartooda halkaa soo dhigtaan ,gees walba marka laga rogo ,laguna saleeyo xeerarka u yaala saxafadda Somaliland waxaa saxafiga laga waayo Cadaymo cadcad oo eedihii masuulinta ah lagu xukma xadhig taaso ay saxaafada Somaliland si indha La`aan ah tageero ugu fidiso Dacweysanaha iyagoo dhaliilo hor leh usoo jeediya Garsoorka Somaliland.

Geesta kale Ururka Saxafiyiinta Somaliland Ee SOLJA ayaa igu wax saameyn muuqata ah ku laheyn Madasha saxaafadda ,kuwaaso aan masuuliyad-ba  iska saarin la xisaabtanka warfidiyeenada iyo xarumaha warbaahinta kana gaabsadda xiliyadda ay soo Qoraan aflagaadada ka dhan ah masuuliyiinta iyo cida ay ka waayan danahooga . waxaana intaas u dheer SOLJA oo shaqadoodu tahay dhaleeceyn

Sidee Loo wanaajin karaa Mustaqbalka Saxaafadda, loona sixi karaa dhaliilaha jira?

Si Loo Wanaajiyo Mustaqbalka Warbaahinta waa in La Dardar galiyo Qodobadan:-

1. In la helo Gole warbaahineed ama Urur si firfircoon u shaqeeya(Solja) oo damaanad qaada difaaca Saxaafadda iyo ka xakamaynta Khaladaadka Warbaahinta iyo inay ka leexato Xadkeeda.

2. In la helo Madal kor loogu qaado Aqoonta Saxaafadda ama tababaro Wariyeyaasha  Qaybahooda kala duwan la siiyo.

3. In Wariyeyaasha la fahansiiyo Danta Qaranka(National Interest) oo ah meelaha lama taabtaanka ah iyo Sirta Qaranka(National Secret) oo aad hadda arkayso Ciidanka Qaranka oo Hawl gal qaadi lahaa oo warbaahintu odhanayso Ciidanka Qaranka oo Meel heblaayo ku sii wajahan..waa fashilin qorshihii Ciidanka qaranka.

4. Waxaa Aad u muhiim ah inay warbaahintu is-qabato oo cidda Jidka warbaahineed ka baxda, Warbaahintu Anshax Mariso, halkii Warbaahinta iyo Xukumaddu isku soo muruxsan lahaayeen.

WQ: Maxamed Cumar