Warbaahinta ama Saxaafadda waa tiirka amma awoodda afraad ee waddamada dimuqraadiga ah, waana doorka ugu muhiimsan ee lagu ogaado, laguna baadho falalka iyo tallaabooyinka ay ku kacaan masuuiyiinta awoodda dawladda gacantu ugu jirto,

 dadka shacabka magaca ku dhex leh iyo kuwa awoodda shakhsi ahaaneedba leh, iyadoo bulshada lagu wargelinaayo in ay u taagan yihiin sharciyada amma danaha bulshada, taas macnaheedu maaha in saxaafiyiinta laftarkoodu ay musuqmaasuqa iyo wax is daba marinta xasaanad ka leeyihiin amma aanay khaldamin, balse waxa loo baahan yahay inuu qofka suxufiga ah noqdo mid madaxbannaan, anshaxa minhadiisa ilaalinaaya, la xisaabtankana u diyaar ah haddii uu wax khaldo.

Waddamada horumaray, warbaahintu badana waa mid awoodeda leh, balse waxa halwadeenka saxaafadda (Weriye) karaamada ka qaada, kana soo saara qof la iibsan karo hadday isugu biiraan arrimahan; Tababar la’aan, xirfad iyo khibrad la’aan, anshaxa oo aannu aqoon iyo qofka oo hamigiisa koowaad noqdo dhaqaale raadis iyo inuu shaqada uu qabanaayo hanta ku helo.

Saxaafadda xorta ah ee madaxbannaan waxay awood u leedahay la-dagaalanka musuqmaasuqa, sababtoo cilmi-baadhiso tiro badan oo dunida laga sameeyey waxay iftiimiyeen in xidhiidh ka dhaxeeyo madaxbannaanida warbaahinta iyo la-dagaalanka musuqmaasuqa, sidaa darteed haddii saxafigu si daacad ah oo anshaxaha xirfadiisa amma mihnadiisa waafaqsan ugu shaqeeyo, shacabka wax ka sugaayana siday wax yihiin ugu soo gudbiyo waxa uu gutay waajibaad saarna. Si gaar ah warbaahintu waxay door muhiim ah uga ciyaarta

• Soo bandhigida wixii musuqmaasuq ah.
• Ka wacyigelinta bulshada waxyaabaha saamaynta xun ku leh.
• Dhiirigelinta midnimada iyo isla xisaabtanka
• Caqiiadada iyo cibaadooyinka bulshada
• Muujinta horumarka bulshadu gaadhay, dawladooduna gaadhsiisay.

Waxa kale oo warbaahintu hadday warbaahintu si caddaalad ah u shaqayso oo dhinacyada ay wararka ka tebinayso u sinaato la helaa bulsho caafimaad qabta oo ceeb ka saliim noqota, karaamana way u timaada suxufiyiinta oo xataa cid kasta oo xumaan ku jirta ka baqato marka ay indhaha ku aragto saxafi, balse waxa ceeb ah haddii saxafiga wanaagsan ka baqo in loogu yeedho waa ‘Wariye amma Suxufi’ sababtoo ah hadduu dareemo in kuwa la shaqeeya karaamada ka rideen mihnada, wuu baqaya.

Qodobada Saameeya Sharafta iyo Karaamada Saxaafadda

Warbaahintu in ay fuliso waajibaadkeeda saaran ee ah in ay noqoto meel ilaalisa danta shacabka, xuquuqda muwaadinka iyo masuulkiisa, noqotana il dabagaleen (Watchdog) waxa hor istaaga arrimo badan oo ay ka mid yihiin.

• In Caddaadis la saaro saxaafadda xorta ah
• Suuqeeda warbaahinta oo hoos-u-dhac ku yimaado
• Anshax la’aan iyo aqoon darro suxufiyiinta ka timaada
• Xadidaada in shacabku helo warbaahin ku filan oo dawladda ka timaada
• Tababar iyo farsamo la’aan ku dhacda wariyaha.
• Dhaqaale yaraan amma mushaharka oo aan ku filnaan suxufiga
• Sharciga iyo dabar la’aan aanay lahayn warbaahintu.
• Siyaasadda dalka ka jirta oo aan ahayn mid furfuran oo ogol warbaahn xor ah.

Si haddaba, musuqmaasuqa iyo wax isdaba marinta ay ula dagaalanto sxaafaddu, waxa loo baahan yahay in warbaahintu noqoto muraayad laga dhex arko humaag nadiif ah oo aan wasakhaysnayn, lagana helaa qodobadan aynu kor ku soo xusnan..

• Sharciyada Saxaafadda

Xorriyatul-qawlka

Sharciyada dalka ka jira waxa uu saamayn toos ah ku yeesha in suxufiyiintu qabsadaan shaqadoodii waajibaadku ka saarna, waliba si karaamo leh u qabsadaan, isagoo wiiqa ku in war sax ah la soo gudbiyo.
Nasiib wanaag, dastuurka Somaliland qodobkii 32aad faqradiisa 1aad iyo 3aad waxay sheegaan in muwaadinku uu xor u yahay ra’yigiisa, kuna soo bandhigo qoraal, hadal, muqaal, suugaan amma qaab kale oo shuruucda waafaqsan. Sidoo kale faqrada 3aad waxay saxaafadda iyo warbaahinta dalka ka jirta u jidaysay in ay ka mid yihiin xorriyaadka aasaasiga ah ee ra’yi dhiibashada, isagoo madaxbannaani siiyey, kana reebay tallaabo kastaoo lagu cabudhinaayo.

Geesta kale, xeerarka caalamiga ah laf ahaantoodu xorriyatul-qawlka aad bay u ilaaliyaan, gaar ahaan Baaqa Caalamiga ah ee Xuquuqal-insaanka (UDHR) qodobkiisa 19aad iyo Heshiiska ee Xuquuqaha Madaniga iyo Siyaasiga (CCPR) qodobkiisa 19aad waxay xusaan in xorriyatul-qawlku ka mid tahay xuquuqaha aasaasiga ah ee bani’aadamka, dhammaan dalalka xubnaha ka ah Qaramada Midoobayna ay ku khasban yihiin, halka Somaliland dastuurkeedu xuso in ay ixtiraamayso shuruucda caalamiga ah ee aan madaxbannaanida Somaliland ka hor imaanayn.

Haddaba, haddii suxufigu fahmi waayo xaqaas uu leeyahay, waxa uu lumiyey hub uu ku hawlgeli lahaa, macnaheeduna maaha in uu xadhkaha goosto, balse waxa xadidaya shuruuc kale oo tilmaamaya in aanu qofna ku xad-gudbin shakhsiyadiisa iyo waxyaabaha u gaarka ah, kana tallaabsan karin diinta, dhaqanka iyo shuruucda dalkaas u yaala, balse wixii uu caddayn u hayo uu soo tebiyo.

Xaq Helista Macluumaadka ama Wararka
Sharci kasta oo la xidhiidha xaqa xorriyatul-qawlka waxa hoos taga in qofkaasina heli karo macluumaad, haddii la waayo xorriyatul-qawl, ma jiro helis macluumaad, haddii lagu xad-gudbo xaqaas oo suxufiga iyo cida uu warka ka tebinaya u xad-gudbaan shacabka looma gudbin xaqay lahaayeen.
Dhibaatada ka jirta arrintan waxay tahay waddamada caalamku badankoodu ma laha shuruuc ka hadlaysa xaqa helida macluumaadka, balse tan macnaheedu waa in dawladdu soo bandhigto macluumaad aan amniga waxba yeelayn, balse shacabku u baahan yahay, warbaahintuna siday tahay u soo tebiso. Sannadkii 2010 cilmi-baadhis la sameeyey waxay tilmantay in waddamada Afrika 7.5% kaliya ay fuliyaan xaqan, inkastoo waqtiyadan horumar laga sameeyey arrintaas.
Waxa jira waddamo badan oo shacabka u diida in ay macluumaadka aan waxyeelayn sirta qaranka siiyaan, haddii loo baahdo, iyadoo ay ugu wacan tahay;
• Hoggaamin la’aan xagga siyaasadda ah
• Wax qarinta oo dhaqan ka noqota masuuliyiinta dawladda
• Wacyigelin la’aan saxaafaddu shacabka siin waydo
• Loolan xagga awoodda aqooneed ah oo soo wajaha saraakiisha dawladda.

Nidaamka Liisan Bixinta Warbaahinta

Liisan bixinta waxa gacanta ku haya dawladda si ay u xakamayso , waxaana jira waddamo badan oo arrinkaas dhib ku noqoto warbaahinta. Tusaale ahaan, waddanka Malaysia wargeysyada waxa looga baahan yahay in sannad kasta ay dib-u-cusboonaysiin ku sameeyaan ruqsadooda, iyadoo haddii xarunta wargeys dawladda qoraallo ku lidi ah ka qoro, iyadana liisanka cadaadis lagu saaro, balse halkan way ka gedisan tahay oo cadaadiskaas ma saarna, inkastoo haddii caddayn amma ay is difaaci kari wayaan ruqsada lagala noqdo.

Liisan in la siiyo suxufiyiinta, lana diiwaangeliyo waa hab lagu xakamayn karo in ay warbaahitu ooda jabsato, iyadoo laga hortagaayo in suxufigu wax aanu caddayn u hayn qoro, cid kastana warbaahinta soo gasho, iyadoo ku soo gabanaysa, balse arrintan waxa loo baahan yahay marka hore in ay jirto cid saxaafadda ka mid ah oo awood u leh qiimaynta suxufiga.

Ujeeddada Samaysashada Hay’ad Warbaahineed
Warbaahinta waxa saameeya mabda’ loo sameeyo, haddii uu qofku u samayso inuu dad ku baadho amma cid wax kaga doono waxay ka marin habawday jihadii saxda ahayn, maha warbaahin ee waa haadaan loo qotay shacabka iyo madaxda, balse haddii ujeeddadu tahay in loo samaysto in qofku uu shacabka ugu adeego, taasa warbaahin ah.

Somaliland ahaan waxa aad ugu soo batay warbaahinta, waxaana ku hoos jira qaar badan oo ujeeddooyinkii saxaafad ahaan ka leexday, una baahan in la xakameeyo.
Dunida waxa jira afar hab oo loo yeesho warbaahinta, kuwaasoo saameeya sharciyada lagu dhaqo saxaafadda, waxaanay kala yihiin;
1. Warbaahinta dawladdu leedahay (State owned media)
2. Warbaahinta gaarka loo leeyahay (Private Cooperation Media)
3. Warbaahin ummadda ka dhaxaysa (Public Service Broadcasting)
4. Warbaahin bulsheed (Community Media).

Warbaahinta dawladdu waxay ka warranta oo ay u xaglisaa dawladda, waxaana loogu talagalay in ummadda la gaadhsiiyo wixii horumar ah ee la gaadhay, shuruucda la soo saaray, ogaysiisyada iyo wareegtooyinka, waxaanay ku hadasha inta badan kolba afka xukuumadda dalka maamulaysa. Waxaana ka mid ah Radyaw Hargeysa, Telefiishanka Qaranka iyo Wakaaladda Wararka ee Qaranka.
Warbaahinta gaarka loo leeyahay (Private Cooperation Media), waxa inta badan loogu talagalay in ganacsiga lagu baahiyo, waana mid ka waranta hadba ganacsigu heerka uu maraayo, waana ilo xayeysiiska lagu baahiyo, halka labada soo hadhay ee kale ay u adeegaan shacabka, looguna talaglay in bulshada ay warar dheelitiran u soo baahiyaan.

Noocyada Musuqmaasuq ee Saxaafaddu ku Kacdo
Saxaafadda musuqmaasuqu wuxuu uga dhex dhici kara habab kala duwan, waxaannu suxufiga amma weriyaha laaluushku ku soo geli kara noocyo kala duwan oo u baahan inuu kaska amma maanka ku hayo inuu ka digtoonaado si aan loogu hodin, uguna dhicin gacanta qof kale.

• Laaluush
Waxa jira dunida oo dhan dad iyo hay’ado warbaahineed oo laaluushka aqbala, si ay wararkooda ugu baahiyaan cid gaar ah amma danaha cid gaar ah, iyaguna u helaan faa’iido, iyagoo mararka qaarna lacagta loo siiyo si aanay u baahin waxyaabo uu diidan yahay masuul qaran, dawladda oo kaliya maaha, xataa mucaaridka laftarkiisa amma ganacsade amma qof ummadda meel sare ka taagan.

Somaliland amma Somaliya waxa jira erayo (Terminology) loo bixiyey laaluush suxufiyiintu qataan, kuwaasoo ay ka mid yihiin Qabax, Shuruur, caano iyo qaar kale oo badan, sababtoo ah saxafiga waxa waajib ku ah in qofka uu warka ka qadaayo sida ugu caddaaladaysan uga qaado, balse haddii uu lacag ka qaato siduu wax uga sheegaya, ilayn xikmadu waata tidhaa ‘Af wax cunay xishood,’sharci ahaana waxay ka hor imaanaysa xeerarka caalamiga ah iyo anshaxa saxaafadda, sababtoo qofka looma baahan inuu duloobo, magaca saxaafadda karaaada ka qaado.

Arrintana waxa ugu wacan tababar la’aanta, aqoon la’aanta iyo mushahar xumida ay hay’adaha warbaahintu ku dileen da’ yarta u baahan gacan qabashada si ay u fahmaan awoodda saxaafadda iyo qiimaha ay leedahay, ugana fogadaan magacyada waxyaabaha ay ula baxeen.

• Eex amma nin jeclaysi
Haddii saxaafaddu amma saxafigu uu eego qofka uu wax ka qoraayo in uu qoyskiisa ka mid yahay, reer ahaan ugu dhaw yahay amma xidhiidh ka dhaxeeyo waxa ay qortaa waxay noqonaysa wax aan ku dhisnayn caddaalad, dunidana warbaahinta arrinkaas ku kacda sharaf dil bay shacabku ku sameeyaan, mana akhriyaan waxa ay u soo tebiso.

• Hadyadaha iyo Xayeysiisyada
Hadyad siinta iyo xayeysiisyada hay’aduhu ku soo qortaan warbaahinta waa xirfad ay ganacsatadu isticmalaan amma dadka doonaya in ay qabsadaan aragtida warbaahinta, taasina waxay saamaysa dhexdhexaadnimada saxaafadda.
Macnaheedu maaha in xayeysiisyada aan la qaadan, balse haddii hay’adda aad xayeysiiska ka qaadatay, lacag badana ku siisay, hadhaw war bulshada khatar ku ah ka soo baxo, maaha hoos dhig, adigoo ka cabsanaya in dhaqaalihii kaa soo galaayey meesha ka baxo, balse macnaheedu waa in aadan runta cidna uga cabsan

Gunnaanad
Warbaahinta ciday doonto ha yeelato, balse dadka mulkiilayaasha ah waxa loo baahan yahay in hay’adooda sharafteeda iyo karaamadeeda ilaaliyaan, shacabkana ugu adeegaan sida saxda ah ee u baahan in wararka, aqoonta iyo wax kasta loogu baahiyo, iyagoo ka fogaanaya in ay ku xad-gudbaan anshaxaha, balse wax kasta oo ay qorayaan dhexdhexaadnimada ka eegaan.
Suxufiyiinta laftar ahaantoodu waa in ay iska ilaaliyaan masaalixada is khilaafaysa (Conflict of interest), waana in aanay haybadooda iyo sharaftooda lacag amma shilimaan siisan si loo karaameeyo.

Talo-soo jeedin
Si saxaafadda looga hortago musuqa ay ku dhacdo waxa loo baahan yahay in arrimo dhawr ah oo ay ila tahay in lagaga hortagi karo la sameeyo.
• In la soo saaro suxufiyiin aqoon fiican leh oo anshaxaha iyo shuruucda saxaaafadda garanaya.
• In mushaharka ay qataan lagala simo shaqaalaha dalka ka shaqeeya kuwooda ugu fiican.
• In la xoojiyo ururka suxufiyiinta oo laga dhigo mid awood u yeelan kara inuu tallaabo ka qaado warbaahinta xayndaabka ka baxda.
• In la sameeyo guddi anshax marineed oo warbaahintu isla ogoshahay suxifi iyo mulkiilaba.
• Laaluushka wariyayaashu ka fogadaan oo ashaxaha saxaafadda racaan.
• in Xeer-anshax marineed loo sameeyo warbaahinta, looguna sameeyo madal la isla wada ogol yahay, ka horna la sameeyo daraasad madaxbannaan ku saabsan sida loo samayn karo.

Ibraahim Khadar Siciid
ibraahimkhs@hotmail.com