Hordhaca maqaalkeena ayaa waxa uu ina tusayaa ama taabanayaa in aynaan garan karayn hab-dhaqanka maamul ha ahaado dugsi ama wasaarade. Dib haddaan ugu noqdo ereyada cinwaanka inoo ah

‘’Waar iiga baxa dugsiga miyaad igu haysataa’’ ereyadaas ıyo kuwo ka darrani waxa ay ka soo burqanayeen afka maamule dugsi sare kuna yaal S/land, ana waxa aan ka ahaa goob-joog.Waa markii iigu horeysay ee aan maqlo waxaas oo kale intii aan ka mid ahaa bahda waxbarashada. Taasi waxa ay ina tusaysaa sida aan barahuna u garanayn xaqa ardayga iyo kuu isagu leeyahay midna. Bal eeg ardaygii waxa uu ku jawaabay ‘’ maya’’ waxa uu ujeedaa dugsiga kuguma haysto oo adaa leh.

Hordhaca maqaalkeena ayaa waxa uu ina tusayaa ama taabanayaa in aynaan garan karayn hab-dhaqanka maamul ha ahaado dugsi ama wasaarade. Dib haddaan ugu noqdo ereyada cinwaanka inoo ah ma nahay dad og ama garanaya dowlad ama ma nahay kuwo fahmahaya ereygu waxa uu ku qotomo? U malayn mayo in aynu nahay badideenu kuwo og ama fahamsan. Dowladnimo ama dowladayn na ka sii adag bay ila tahay in la fahmo. Aan mıdh walba u sharaxno inta aan ka gaadhno ereyadan. Ereyga dowlad macnihiisu waa maamul si kooban, waa marka tiro noole ama wax la maamulayo siiba dad iyo dal la maaraynayo arrimihiisa gude iyo debedba si siman. Had iyo goor sinaan darrada lama yidhaahdo maamul. Dowladnimo na waa marka ay taabaqaad noqoto hanashada dowlad/maamul ee ummadi yeelato. Dowladnimo waxa ah marka ay hanaqaad tahay maaulka ummadi yeelato ee ayna jirin eex, qaraabaysi iyo u-burin ama bursi midna. İsu dowladayn baa ah marka ay jirto eex, qaraabaysi iyo bursasho ee la hareer maro marinkii dowladnimo sida badi ay afriki tahay. İsu dowladayn waxa ah in adiga cashuurtii lagaa qaaday la lunsado, sharciga aan loo sinayn, sifo kasta oo ka baydhsan marinka hanashada dowladnimo laga weecdo ayaa la odhan karaa waa isu dowladayn.

Ma dowladnimaa mise waa isu dowladayn marka Maamulka jiraa dugsi ummadu lahayd siiyo qof iyada oo la ogyahay sababta loo siiyey in ay tahay eex (unjust) ama qaraabaysi (nepotism). Miyaanay ahayn isu dowladayn in cashuurtii la qaaday wasiir ku iibsado guri halkan dhinacaaga ku yaal, lana ogyahay in aanu meel kale ka keenin ee ay tahay hantidii ummada. Dadka sida guracan u fahma wax baa laga yaabaa in ay u haystaan in dowladnimo tahay tu lagu tanaado sida waayadan danbe muuqata, una fahamsan in laysu dowladeeyo in ay tahay dowladnimo, oo aad arkayso dad ku hanjabaya dalku ciidan buu leeyahay ee waa in cagta la mariyaa kuwaas ama kaa. Waxyaabahaa iyo kuwo kaleba waa isu dowladayn ee maaha dowladnimo.

Si ka fog uma dhigi karno baylahdeena aan ahayn in aynu u sheegno si fudud si damiinkuna wax uga garto. Isu dowladaynta taal Afrika gebi ahaan, gaar ahaan S/land hore iyo haddaba oo aad moodo qolo kasta oo hogaanka qabataaba in ay dhaliishooda ku gedfaan/qariyaan heeso beenaadyo iyo dar hore oo gabalkood dhacay in ay sheegaan in ay ka roon yihiin ama ka waxqabad badan yihiin, hadda runta marka loo dego ma arkaysid wax lagu faano oo mucweyn, aan ahayn dhagax dhıg iyo booqasho hawleed aan sii gundheerayn. Inta aan maanka (intelligence) badan lahayn ee la odhan karo ummada ayay u yihiin faro ayaad ka maqlaysaa wax baa la qabtay, oo haddaad waydiiso maxaa la qabtay waxa ay odhanayaan wadooyin, oo wadadu waa tan ugu kharashka badan wax la qabto oo dhisme ahe maxaa loo dayactiri waayey dugsiyada aqoonta, Xafiisyadan daaqaduhu jajaban yihiin? Waa yaab. Waa durbaan tumis aan ahayn rune ah xog jirta qarinteed. Hadda kama hadlayo hebel hebel ma dhaamaa ee waxa aan isweydiinayaa tolow wixii loo baahnaa maxaa la qabtay in aan eego oo qudha,cid aan u jeeddaana ma jirtee wadanka ayaan wax ku leeyahay wax badanina iga galeen. Jinni iyo obolos baa u heelaynaya badi dadkeena waxa ay barteen oo aan hore loo aqoona waa jiraan oo ay ka mid yihiin hebel-diid, reer hebel-diid,u faan reer/hebel iyo wax aan waxba inoo tarayn kala tag iyo kala dheeraansho mooyaane.

Dawladnimo waa xaqsoor Deeqa qof kasta, sinaan loo siman yahay hantida qaran leeyahay,waa daryeel ummadeed, waa badhaadhe u horseedid ummadda loo talinayo. Waa ka fogaansho inta cadawga u ah ummadnimo sida eex, booli, qaraabaysi, qof necbaan, reer diid iwm. Waxa aan marar badan is weydiiyey haddaad ummad muslin ah tihiin maxaa hantida ummada loo gurtaa wadaad iyo wabiinba? ama eexda aad u smaysaan iyada oo aan eexdaasi wax faaiido ah u keenayn kan gelaya? Uma hayo jawaab sax waxa aan ku male awaalaa waa aqoon darro,in ay sax tahay hubaal maaha waase u eki.

Gun iyo gebagebo dawladnimo barasho dheer bay inooga baahan tahay, waxa ka horeeya barashada in aynu diyaar u noqono in aynu fasal u fadhiisano barashadeeda, dulqaad u lahaano, u haraadno, u gaajoono iwm. Haddii aynaan taa hadda u weecana waxa aynu hayn toobiyaha dhibka badan ee in badan lagu jirey welina aynu ku fool leenahay. Qof kasta oo inaga mid ahi haddii aanu nicin isu dawladaynta mid kasta oo inaga mid ah mar baa loo dawladaynayaa, waa hanaan xannuun badan,hagardaamo badan, faaiido darran, macne darran, murugo badan, if iyo aakhiroba lagu muto halaag aan laga geyoonayn, rabi haynaga badbaadiyo aamiin. Aan ku afjaro tix uu leeyahay Hadraawi oo odhanaysa:

‘’ Gobannimadu waa libin ku taxan, geeddi nololeede

Waa gumaro aadmigu hantiyo, guusha ugu weyne
Guddoonkeedu waa faral siyaal, loo gafaa firine
Geduun buu ka leeyahay khalqigu, maalintuu gado’e
marka uu gabaabsiyo xilliga, laga gu’weynaadey
Ayuun baa ninkii gudan karaa , dhan ugu guuraaye
Qabyadeedu waa guun intay, gaadho weligeede

Galab noolba ooddeedu waa , gudinta loo hay-ye
Nin gufeeya mooyiye ma jirin, ruux gunaanadaye
Gelbiskeeda oo qudha hadduu, tacabku kuu gooyo
Adigoo gadaashaday hadday , guure kugu dhaafto
Gommodkiyo yaboohdeedu way, goora badataaye
Haddii aan gantada loo adkayn, amase gaafaanta

Guddo iyo waxay yeelataa, gulufo shaydaane
Gaadaa dhexdeedaba ka kaca, maalin gelinkeede
Gacmaa lagu xejaa amase way, galab dhaqaaqdaqye
Waa lagu gam’aa amase way, geeri badisaaye
Gob baa lagu noqdaa amase waa, lagu gumoobaaye.
Garan maayo maalmaha intuu, soor gad leeyahaye

Mar hadduu gidaad bahal qabaa, gaajo kula ciiro
Gujo-dhaadhigeediyo hadduu, taabo gorofkeeda
Waxba kama go’aan ruux ku shubay, xeedho gudaheede
Hadduu gaar u maamulo qof, waa geel nin leeyahaye
Inkastoo gantaal iyo wed iyo, gawrac lagu hooyo
Meel loo gun-raaciyo haddaan, gogol dhig loo yeelin
Mar haddaan garaad loo lahayn, wayska gubataaye
Geedkeed ba’waa sixir haddaan, garasho hilayne

Hadduu gaws dhurwaa ruugi karo, waa lafguri taalle.
Gunti-furey nin caashaqay haddii, guudka loo sudho’e
Galacdeeda uun baa indhuhu, golongol eegaane
Giniis iyo hadday kala dhaxlaan, Gaar-la-ababkiisu
Waa maro gargaranoo adhyaha, lagu gabraartaaye
Mar hadduu waraabuhu gashado, Giiro waa halise
Iyadoo gashaantiya sidii, Loola gogol dhaafay

Guurkeedu tuuguu ahaa, Gaabsi iyo beene
Iyadoo garoobiyo markay, Guudka fidhanaysay
Inanuu gumaystuhu dhalaa, Gaadhka ka ahaaye
Gaboowgeeda way doonantahay, gedaha waayeele
marka ay geyaan sheelataa, garacu yeeshaaye
Hadba wiil is gaalaynayaa, loo gu’tiriyaaye

Nin dharaar wuxuun laga guntay, guushu jamataaye
Gobannimadu ruux kuma xidhniyo, Giib ninkii dilaye
Agaabaynta maalmaha gudbiyo, galaha taariikhda
Gadood dhacayba sheekuu lahaa, geyfan iyo raade
Ganba-xoorka waayaha haddii, laysu minan guursho
Dad uun baa ma guurtada lahaa , goobihii baxaye.
Gurgurshaagu awr buu ka yahay, rarasho gaadiide

Gadh-wadeenku ruux buu ka yahay, geylan wadareede
Nin uun baa guddoonsha’e xil waa, laysu gororshaaye
Galladduna waxay saaran tahay , wax isu geygeyne
Inkastuu wax galo ama wax gudo , ama wax weyn gooyo
Inkastuu galool mudhay ka yahay, dhiraha gaagaaban
Hadduu geel abuuriyo hadduu, gaas cartama beero

Inta ruux wax gaadhsiin karaa, way gun dhowdahaye
Noloshana galgalaheeda iyo, gebi ahaanteeda
Waxaan geesi karin baa jiroon, gaar ninawfaline,
Xaajaba gan baa loo unkaa, talaba waa goore
Ummadyahay tiraa kaa gedmane , wax isu geygeyso
Ninkii aad garaaddiyo shaxshaxo, saartay garabkiisa
Kol hadduu dharaar goonya kulul, kaa gelgelin doontay
Waxaad galabsatuun baa jiree, gaado kale yeelo

Ninkii aan gondaha kaala dhayin, gololo hawsheeda
Gardaadkaaga yuu baran inaan, taada lagu gaadhin
Hadday gibili kaa saarantahay, gocomo hooseeya
Waxaan geedna kaa qarin indhuhu, yay ka gabargaalin
Hadba soo gadaal eeg ninkaad, gadato hiilkiisa
Gol dalooladaaduu nin ogi, galagalaystaaye

Aduun bayse kaa go’an yihiin, maalmahays guraye
Godan baa la yeeshaa xadhkaha, haysku wada giijin
Geyigiisa wiilkaan ahayn, gibilka mooyaane
Gun-dhigiisu meel kaa fog buu, geed ku leeyahaye
Si aad uga go’daba ruux ku neceb, gaarar kala yeesha
Guushaada waa lala jiraa, gees ha ka ahaannin
Godobtaada meelee intaan, gacantu kaa boobin
Gacalnimada noolee intaan, gocasho kaa oodin

Guddoonkaaga reeree markay, kula gudboonaato
Gamaaddaada muunee haddaad, geeri huri weydo
Guntashana xusuusnow waxaad, godolba soo joogtey
Gurgurshaana haw raran nimaan, gudasho kuu doorin
Garashana ogsoonow inay, xaaja badan goyso
geeraarku waa sude hadduu, kuu ged-bixi-waayo
Adba goor is weydii intuu, gabaygu kaa dhaafo’’.

Haddii aad u fiirsato waxa gabaygu sheegayo waxa aad ka dhex helaysaa waxa aan kor ku qoray ama dawladnımo iyo isu dowladayn.

Keyse Jama İsmail

University of Burao