Aqoonsi

Aqoonsi waa hab sharciyaysan oo loo darso ama loo eego wadan in uu buuxiyay shuruudihii looga baahnaa in dal lagu aqoonsado.

Shuruuudaha Aqoonsiga

1.       Bulsho cayiman oo wadanka dagan (Permanent population)

2.       Dhul qeexan oo xuduudihiisii leh (Defined territory)

3.       Dawlad dhexe oo shaqaynaysa (Central government)

4.       Awooda ay caalamka kula xidhiidho (Capacity to conduct international relations)

Hadaba hadyno fiiro gaara ku eegno shuruudaha kor ku xusan, somalilland waxaan odhan karnaa dhamaan shuruudahaas way buuxisay,  marka laga reebo shuruuuda u dambaysa oo ah awooda Somaliland u leedahay inay xidhiidh caalami ah samayso.

Dr. kisubi Esther,PHD CAMD LAW, oo ah macalimad wax ka dhigta jaamacada Kampala Intenational University ee dalka Uganda, mar ay ka had laysay dood ay ardayda (International Relation and Diplomacyga) jaamacada u qabatay oo lagaga hadlayay” Somaliland ma u qalantaa Aqoosi?  waxay tidhi gunaanadkii aniga ka garyaqaan ahaan "Somaliland way buuxisay dhamaan shuruudihii loo baahnaa”  marka laga reebo Shuruuda kaliye xidhiidhka ay caalamka la leedahay oo aan wali meesha ka maqan.

Sidaa darted waxaa muhiim ah inaan is waydiino yaa samayn kara xidhiidh ka beesha caalamka?

Xidhiidhka caalamiga ah waxaa ka qayb qaadan kara sedexdan kooxood ee hoos ku qoran;

1.       Dawlada Somaliland (state actors)

2.       Hay’adaha caalamiga ah ee dalka ku sugan (Non State Actors) iyo kuwa qaramada midoobay

3.       Muwaadiniinta reer Somaliland (Citizens or individuals)

Dawlada Somaliland guud ahaan hay’adaha dawlada, gaar ahaan waxaan jeclays tay inaan tusaale u soo qaato labadan wasaaradood ee muhiim ka ah; Wasaarada Arimaha dibad iyo   xidhiidhka caalamiga ah iyo Wasaarada Qorshaynta Qaranka iyo hurumarinta.

Waxaarada arimaha dibada iyo xidhiidhka caalamiga ah

Sida magaceeda ku cad shaqada ugu badan waa inay ka qabataa dalka dibadiisa iyadoo isticmaalaysa xirfad xeelad cilmiyasan ku dheehan tahay, laga soo bilaabo 18 May 1991kii wakhtigaas oo soomaliland ku dhawaaqday dib ula soo noqoshadii Madax banaanideed ilaa maantadan aan joogno waxay dawlada soomaliland samaysay dhaqdhaqaaq yadii ama safaradii ugu tirade badnayd ee loogu baxayay dalka dibadiisa si loo fidiyo qadiyada Somaliland eek u wajahan aqoonsiga Somaliland, hasa ahaatee waxaad mooda in marka shirkaa laga soo noqdo la la soo noqdo fara badhan ama hedidiilo aan xooganayn, xalku wuxuu yahay in si joogta ah dalka dibadiisa loogu baxo maamilkas iyo aminkasta, iyadoo la isticmaalayo tignoologjiyada casriga ah, doodaha caalamiga ah iyo saxaafada caalamka.

 Dunidan aan manta joogaa xidhiidhka kaliye ee ka dhexeeyaa ama isku hayaa waa baahi ama dano gaara, hadaba side ayay Somaliland ugu beeri kartaa baahi wadamada dantu inagaga xidhan tahay, way fududahay in xidhiidh caalami ah lala sameeyo wadamada jaarka inala ah sida Itoobiya iyo Jabuuti, laakin aad ayay u dhibadan tahay in xidhiidh caalami ah lala sameeyo wadan aan ku aqoon baaahina aanay kaaga xidhnayn.

Waxaase jira habab cilmiyaysan oo loo istimaalo xidhiidhka beesha caalamka, talaabada ugu horaysa ee loo baahan yahay waa in laga fikiro sidoo loo wajahi lahaa sidii wadankaa loola yeelah lahaa heshiis, ha noqdo mid saaxiibtinimo ama mid ganacsi, iyada oo loo soo bandhigayo khayraadka iyo istraatijiyada wadankaaga.

Talaabada labaad waa in aad raadiso wax yaabaha lagama maarmaanka ah ama la helikaro mashaariic laga fulinkaro ama sida deeqaha caalamiga ee wadankaasi ula diyaar yahay.

Talaabada sadexaad waa ta ugu mihiin san ee la isticmaalo wakhtigan casriga ah ee loo yaqaan diplomasiyada furan (public diplomacy), waxa ka mid ah saxaafada, warbaahinta qulshada ( social media; face book, twitter, what’s up etc), dhaqanka, riwaayado iyo aflaam ka turjumaysa wadankaaga, waana diblomaasiyada ugu way ee manta maraykanku aduunka ku hayso.

Wasaarada Qorshaynta Qaranka iyo Hurumarinta- Waa albaab ka labaad ee laga soo galo xidhiidhka beesha caalamka, wasaarada qorshaynta qaranka wax yaabaha ay dawlada u qaabilsan tahay  waxa ka mida,  diwaan galinta ururada samafalka ee aan dawliga ahayn ee caalamiga ah iyo iskuduwida deeqaha deeq bixiyayaasha caalamiga, taas oo ay guud ahaan ba wasaarad qorshayn tu guul wayn ka gaadhay sanadihii u dan beeyay.

Wasaarada qorshaytu waxay ku guulaysatay in ay samayso xeerka ururad samafalka ee aan dawliga ahayn XEER/NO. 47/2010, oo baarlamanku ansixiyay madax waynaha JSL  sexeexay markay taariikhdu ahayd 11/11/ 2010Ka.

Qodonka 29aad ee xeerka ururada Samafaflku wuxuuu dhigayaa sida tan:Urur aan dawli ahayn oo caalami ah, kama shaqaynkaro, kamana fulin karo mashaariic iyo barmaamujyo samafal iyo kuwa horumarineed jamhuuriyada Somaliland, hadii aanu dalka ugu diwaan gashanayn si xeerkan waafaqsan.

Qodabkan oo run ahaantii qayb la xaadle ka ciyaaray xakamaynta iyo fulinta mashaariicda wadanka gudihiisa ay hay’adaha caalamiga ahi ka fuliyaan, hase ahaatee waxaa kaliya ee ka maqan waa in ay sidoo kale ilaaliyaan Madax banaanida Somaliland marka ay la xidhiidhayaan dalalka iyo deeq bixiyayaasha caalamiga.

Qodobka 30aad farqadiisa 5aad,  Waxa ku cad waa in mashaariicda uu dalka ka fuliynayo ujoodooyinkiisa iyo qorshihiisuba waa faqsan yihiin, Siyaasad, Xeerka iyo Qorshayaasha Qaranka.

Shaqooyinka ugu badan ee ay hay’adaha caalamiga ah dalka ka qabtaan waxaa ka mida, arimaha bini aadminada, dhaqaalaha, Arimaha bulshada, siyaasada iyo kaabayaasha dhaqaalaha.

Hadaba Waxaan jeclahay in aan halkan ku xuso sida wanaagsan ee ay hay’adaha dalka joogaa  ugu qayb qaataan horumarka dalka iyo arimaha bulshadab, hasa aatee waxaa jira hal shaqo oo aad muhiim u ah waa sidii ay uga qayb qaadan lahaayeen xidhiidh ka caalamiga ah iyo ictiraaf raadin ta Somaliland, taas oo aad moodo in aanay hay’adadha caalamiga ahi maankaba ku hayn, Waxaad arkaysaa hay’ado badan oo isticmaala magaca soomaliya iyaga oo wadanka gudihiisa ku sugan, taas oo ka turjumaysa xidhiiidhka ay hay’aduhu la samaynayaan dalalka iyo deeq bixiyayaasha caalamiga ah  in aanay jirin wax la yidhaa Somaliland ee ilaa hada la isticmaalayo laguna salaynayo mashaariicda la siinayo wadankii la isku odhan jiray Somalia.

Dooda ugu badan ee ay hay’adaha caalamiga ahi ku doodaan waa; waxaanu mashruuca ku soo qaadanay soomaliya maadaama aan soomaliland beesha caalamku aqoon sanayn, waa sax oo wali lama aqoon sana Somaliland hadana meesha caalamku waxay ula dhaqantaa si ka madax banana soomaliya, waxaa tusaale fiican u ah shirwaynihii ka dhacay Baraasalis ee dalka Biljimka shirkaas oo loogu magacdaray "Newdeal Somalia” laakin beesha caalamku Somaliland gooni uga saartay una bixisay Somaliland Special Arrangement(SSA), oo hada mashaariic diisi labilaabay.

Guntii iyo gunaanadkii

Waxaa loo baahan yahay in dhamaan gacmaha la is wada qabasato dawlad iyo  shacaba, pro

Prof. Axmed Ismaciil Samater ayaa waxa uu yidhi” Qufulada waa wayn ee ku jabsan ama ku xidhan ictiraafka Somaliland waxaa ka horeeyay qurufulo yar yar oo u baahan in la furo intaan kuwa waa wayn la gaadhin”

Waxaa tusaale fiican u ah ka qayb qaadasha bulshada, dhacdadii layaabka lahayd ee ay sameeyeen  reer sheffied’s (Sheffield’s Somalilanders) ee golaha deegaanku ku aqoonsadee Somaliland iyo socdaalkii uu dhawaanta ugu baxay agaasimaha guud ee ururka dhaliinyarada Somaliland ee SONYO, Siciid Maxadmed dalka maraykan ka, shir kaas oo run ahaantii xambaarsanaa muhiimad wayn loo garwaaaqay erayadii dublamaasi yaysnaa ee uu halkaa ka jeediyay agaasimaha guud, kagana hadlay sida loogu baahan yahay in maraykanku fiiro gaara ugu eego Afrika, gaar ahaana geeska afrika, gaar ahaana Jamahuuriyada Somaliland oo xaqeedii beesha caalamku duudsiday.

In lagu booriyo dhamaanba hay’adaha wadanka jooga in ay isticmaalaan magaca Somaliland kagana dalbadaan deeq bixiyayaasha caalamiga ah magaca Somaliland , waan ogohay in aqoonsi la’aan tu caqabad ku tahay hay’adha caalamiga ah iyo kuwa qaramada midoobay bay laakin markasta waxa shar ciyan loo tixgalinayaa dawlada meesha ka jirta iyo nadaamka dadku samaysaty.

In la raadiyo dad aqoon teedii iyo xirfadeedii leh oo qaban kara hawshan xidhiidhka caalamiga ah iyo hawlaha ictiraaf raadinta.

Ugu dam bayn waxaa Mahad oo dhan iska leh Illaahay oo iisuuro galiyay inaan maqaalkan qoro, mar labaad waxaan u mahad naqayaa Saaxiibkay Xasan Maal oo igu dhiiiri galiyay soo saarista Maqaalkan.

"Oday waayo aragaa, laga sheegay eraygiyo adinkoo is raacaa orad kuba ku eeg yahay.    Aqoonsi (Abwaan Weedhsame)

Qalinkii:

Farxaan A. Maygaag

Farxan_22@hotmail.com

Farhan.abdi.m@gmail.com

Fcb: Farhan A Maygag

Tell: +256 794253414

Kampala, Uganda