Jar Ban Ka Lusha Khatara Talla Iga Jaah-Wareerta W/Q Jamac Hillaac)
Heestan Midhaheeda Waxaa hal-abuuray Abwaanki Weynaa ee Somaliyeed Alle ha u naxariste Cabdi Muxamed Aamiin,waxana ku luqaysay Darwiishadi,abwanadi,jilaagi iyo hoboladi codka macaanyd Alle haw naxariste xildhiban Saado Cali Warsame. Heestan oo calaacal ahayd waxa ereyadeedi ka mid aha (Hadan ku jeedi laayon(sheegi laa) awood ban jirin xagaygo afka juuqda gabay).
Abwanka oo heestan midhaheeda curiyey sanadki 1989 wuxu sawir dhab ah ka
bixinayey xaladi qalafsanayid ee so food saartay dal weynihi somaliya
oo xiligaas cagta saaray jidki bur-burka ( The road to the failure ) .
Dadka aqoonta u leh dawladnimada (politicians ) waxay amin san yihin in
dawladi dhexe ee somaliya ee u hogaminayey General Maxamed Siyad Bare ay
jidka dawld nimada ka leexatay sanadki 1975 waxana dalki somaliya
sanadihi u dhaxeeyey 1975 ila 1988 ka dhacay dhacdooyin taariikhda galay
(Historical events ) kuwas oo sabab looga dhigo in ay keenen bur-burki
dawladnimada somalida waxana ka mid ah kuwan hoos ku xusan:-
1- Sanadki 1977 waxay xukumadi Maxamed Siyad Barre dagaal ku qaaday
dalka Itoobiya dagaalkas oo loo arko curiyihi kowad ee sababihi
bur-burka.
2- Sanadihi sideetanadka (1980) waxa dalka somaliya ka dhacay dhacdoyin
is xigey kuwas oo ay ugu muhim sanayen A- Dil toogasho ah oo lagu
fuliyey culumau- diin somaliyeed oo ka hor yimi xukunkii siyad bare
3- B – Waxa shil babuur duleedka muqdisho ku galay General Maxamed
Siyaad Bare shilkaas oo dhawac madaxa ah gaadhsiyey, shilkan aya la amin
sanyahay in uu saamayn ku yeeshay hogaminti Maxamed siyaad bare oo u
muqatay in ay gacanta u gashay dad aan xilkas ahayn kuwaas oo xaaladii
jir tey uga si daray. C- Waxa dalka somaliya ka dhacay inqilaabyo
milater oo wada fashilmay.
4- Sanadki 1988 waxa dalka debedisa iyo gudihisa ka abuurmay jabhado
hubaysan kuwas oo akhirki talada ka tuuray General Maxamed siyaad bare.
Sanadki 1991 waxa lagu dhawaqay madax-bananida Jamhuriyada SomaliLand oo
manta 26 labaatan jir satey,waxa dalka so maray afar dawladood iyo afar
madaxweyne oo sidan lagu kala xasusto :-
1- Marxum Cabdiraxman Axmed Cali Alle haw naxariiste Abihi xoriyada kuna dhawaqay madax bananida S/land.
2- Marxum Maxamed Xaji Ibrahim Cigaal Alle haw naxariste Aabihi dhismaha
haykalka dawladnimo(state hood) iyo Asxaabta siyasada.(political
parties)
3- Mudane Dahir Riyaale Kahin Aabihi dimoqradiyada,midayinta shacabka I, ictiraf radintaIyo Maamul Fidinta
4- Sanadki 2010 bishi julay waxa talada dalka la waregay xisbiga kulmye
oo u hogaminayey Madaxweynaha maanta Muddane Axmed Maxamed Maxamud
Silanyo dadka aqoonta u leh dawladnimad(Government scholars) waxay
amin-san-yihin in xukumada kulmiye ay ka baxaday xayndaabka dawladnimo
(disorbiting ) waxana mudo xileedki xukumad kulmiye ee 2010 ila 2017
dalka ka dhacy dhacdoyin tarikhda galay kuwas oo kala ah sidatan :- 1-
Waxa muddo yar gudahood lumay(lost) hogaminti dalka,tallada iyo xukunka
dawlada aya gacanta u galay dad aan la dooran oo aan xikaas ahayn kuwas o
ku tagri falay awooda dawlada.
2- Waxa la boobay hantidi ma guurtada ahay ti aan ahayin(fixed and un
fixed public assets iyo dhulkii banana ee dawlada sida garomadi
diyaradaha,iskuuladi,xeryihi cidamada,guryihi madaxda hayadaha dawlada
iyo dhismayal kale oo bixin jirey adegyada bulshada kuwas oo xabag u aha
wada jirka iyo wax-wada lahanshaha.
3- Waxa si fool xun loo mamulay dhaqalihi dalka taas oo keentay qimo
dhaca shilnka s/land oo aburay sixir barar halakeyey nolosha bulshada.
4- Waxa shaqayn kari wayey(disfunctioning) Distoorki,xeeraki iyo
shurucdi dalka kuwas oo ay caqabad ku noqotay xukumada kulmiye kana
dhigay Golayaashi qaranka muddo dhaf magac u yaal ah.
5- Waxa sifo sharci daro ah lagu wareejiyey halbowl-layashi dhaqalaha
dalka sida Dekeda iyo Garoonka diyaaradaha Ber-bera,waxa kale oo dhawan
la filaya in hambada ka so hadhay dhulki banana iyo dhismayashi garonka
diyaradaha hargeysa lagu warejiyo dawlada Turkiga,dalalka lagu warejiyey
hal bawlayasha dhaqalaha dalka aya ah kuwo ka so horjeeda madaxbananida
s/land.
6- Muddo xileedki xukumada kulmiye waxa dalka ka aburmay jabhado
hubaysan sida jabhadi Suldan wabar iyo tan khatumo,waxa kale oo dalka ka
dhacay shir beeledyo aan hore lo arki jirin lana kowsadey xukumadan.
7- Sanadki 2012 waxa dalka ka dhacay dooroshadi dawladaha hoose taas oo sababi gadhay degenasho laan iyo qalalase siyasadeed
8- Sanadki 2012 waxay xukumadu wada hadal la furtay Dawlada Somaliya
kuwas oo karaama tiray madax-bananida s/land kana dhigay magaalooyinka
Muqdisho iyo Hargeysa isku furan.
9- Waxa fashilmay ujeedoyinki laga laha Dawladaha hoose taas oo magaloyinka dalka ka dhigtay meel aan lagu noolan Kari.
Si kastaba ha ahate xaalada siyasadeed,dhaqaale,mamuul iyo bulsho ee
Dalka ayaa u muqata mid maraysa meel aad u qalafsan marka la barbar
Dhigo dawladihi xukumadan kulmiye ka horeeyey. Waxa dalka ku so fool Leh
doorashada madaxtoyada s/land taas oo la filayo in ay dalka ka Qabsonto
bisha Novenber 2017,doorashadan aya la filaya in ay noqoto ti ugu
xamaasada badnayd ee dalka so marta,waxa dalka ka jirta xukumad aan dhex
ahayn sido kalana aan awoodi Karin in ay dalka ka qabato doorosho xor
iyo xalaal ah,waxa lagu guul-daraystay ujeedooyinki laga laha golayaasha
gurtida,wakiilada iyo golayaasha deeganada kuwas oo ku milmay
xukumada,waxa bur-buray nidamki isla xisaabtanka(Accountibilty
mechaneismes) taas oo sababtay in la musuqo lana waayo malaayin dollar
oo lacag ah,taas oo keentay in qabaailku isku dul nooladan(living on
clans by clans) waxa tarikhada marki u horeysey dalka ka abuurmay laba
dabaqadood(tow classes) oo kala ah mid sare oo dheregtey iyo mid hoose
oo bakhtiya dabaqadahan ay ka kooban madaxda sare ee dawlada,ganacsato
iyo kooxo wadaddo ah, waxa sare u kacay qabiilka iyo kala qaybsananta
shacabka,waxa danta guud ee qaranka laga hor mariyey danaha gaarka
ah,waxa hoos u dhacay niyada(sprit) rajeda iyo kalsonida shacabku ay ka
qabeen in ay helan xukumad daboosha baahiya hooda asaasiga ah,waxa
burburay nolosha bulshada reer guraaga ah kuwas oo curadadoodii iyo
cuudkoodi ku wayey halganki dib u xorayinta,waxa dalka so food saartay
dhaqalo xumo ka dhigtay nolosha shacabka mid u socota dhinaca
fakhriga,waxa dalka ka jira boqolaal dhibato oo isku wada
xidhan(packages) kuwas oo ka dhashay sida masuuliyad darada ah ee
xukumada kulmiye dalka u maamushay.
Sanadki 1960 waxa la helay gobonimo aan dhiig ku dadan taas oo afar
casho gudahod lagu tuuray god dheer marki la garan wayey, sanadki 1991
waxa dib loo helay xoriyadi luntay taas oo ay u god galeen dad ka badan
50,000 oo qof una burbureen boqoll sanno wixi la tabcaday. Hadaba
muwadin akhriste wuxu dalku galay xaalad adag oo kala guur ah waxa dalka
ka jirta xukumad is wada haysata oo taladeedu ay ka go,do dad aan la
dooran,waxa jira jahwareer siyasadeed,dhaqaale iyo mid bulsho oo
shacabku xiligan wajahayao waxa meesha ka baxay dhex- ahaanshi waaxaha
dawlada,golaha guurtida oo ahan jirey marjac loo noqdo aya noqday mid
fashilmay tan iyo marki ay xijaabteen rag waayoo-arag u aha ka gudbinta
shacabka xaaladahan oo kale,waxa marki u horeysey doorashadan ku
tartamaya saddex musharax oo ilmader ah kuwas oo midna ka kale
bun(point)amahin doonin ,dalka wax ka jirta xukumad aan xilkas ahayn
taas oo hantidi ummadda,awooda dawlada shaqadi iyo shaqaalahi ugu
ololeynaysa xisbiga kulmiya taasoo meesha ka saraysa Doorosho xor iyo
xalaal ah,wuxu xifiltan adagi u dhaxeeya xisbiyada Mucaridka ah ee
waddani ucid oo dhinac ah iyo xisbi muxafidka kulmiye oo Dhinac ah,kaas
oo ka masuula dhibaatada taala, dalka kama jiraan ururo Bulsho(strong
civil societies) iyo ururo dhexe (middle classes)kuwaas oo Dhex unoqon
kara xaalada dalka ka jirta ,wuxu shacabaka s/land ka Werwer san yahay
in maanta dalku ka so hadhi doono xukumada Kulmiye,sido kale beesha
caalmka iyo wadamada jaarka ah aya qaba Werwer la mid ah kan shacabka,si
kastaba ha ahaate muwadain sideed u Aragta xaaladan dalka soo food
saartay ma u muuqata mid ay inaga Gudbin karaan xukumada kulmiye iyo
hogaankeedu,xaalada dalku jihade Ayay qaadi doonta laba bilood ka
dib,xaalada dalku ma ku la muuqata Jar ban ka lusha khatar ah talla iga
jah-wareertay
Wa Billahi Tawfiiq By: jamac hilaac.
Jar Ban Ka Lusha Khatara Talla Iga Jaah-Wareerta W/Q Jamac Hillaac)
Heestan Midhaheeda Waxaa hal-abuuray Abwaanki Weynaa ee Somaliyeed Alle ha u naxariste Cabdi Muxamed Aamiin,waxana ku luqaysay Darwiishadi,abwanadi,jilaagi iyo hoboladi codka macaanyd Alle haw naxariste xildhiban Saado Cali Warsame. Heestan oo calaac